प्रेमचन्दको प्रसिद्ध उपन्यास ‘निर्मला’ को सारसंक्षेप

-लेखन, अनुवाद तथा सम्पादन – नारायण गिरी

निर्मला प्रेमचन्द (३१ जुलाई १८८०- ८ अक्टुवर १९३६) को एक प्रसिद्ध उपन्यास हो। प्रेमचन्दको जन्म भारतको बनारसमा भएको थियो। उनको साहित्यिक यात्रा सन् १९०३ बाट शुरू भएको थियो। उनले निर्मला उपन्यास सन् १९२५ मा लेखेका थिए र यसको प्रकाशन सन् १९२७ मा भएको थियो। उनले निर्मलाभन्दा पहिले धेरै उपन्यास लेखेका थिए। निर्मलालाई उनको लोकप्रिय उपन्यासहरूमध्ये एक मानिन्छ। यसलाई आज पनि पाठकहरू उत्तिकै रूचिपूर्वक पढ्दछन्। यो उपन्यासमा मनोवैज्ञानिक पक्ष मुख्य रूपमा रहेको देखिन्छ। यसमा लेखकले सबभन्दा महत्त्वपूर्ण पात्रलाई कलात्मक परिपक्वतासँगै पेश गरेका छन्। यसमा मनोविश्लेषण  र नैतिकता पनि देखिन्छ। निर्मला उपन्यासमा मुख्यगरी महिलाका मुद्दासँग सम्बन्धित विषयहरू छन्। यसमा महिलाहरूको विरूद्धमा हुने सामाजिक खराबीहरूको उल्लेख गरिएको छ, जसमा दाइजोको अभिशाप र अनमेल विवाहको खराब परिणाम, महिलाहरूको विवशता र उत्पीडन, प्रौढ उमेरका मानिसहरूको यौन वासना र कम उमेरका केटीहरूसँगको पुनर्विवाहको खतर्नाक परिणाम, एक युवती सौतेनी आमा र एकै उमेरको सौतेनी छोराको बीचमा यौन सम्बन्ध र मनोवैज्ञानिक संघर्ष तथा यौन दूराचारको व्यथा एवं यसको भयंकर शिक्षाप्रद परिणाम, आदि विषयहरूलाई स्पष्ट रूपमा चित्रण गरिएको छ। यो उपन्यासले महिलाहरूका विभिन्न मनोवैज्ञानिक र सामाजिक मुद्दामाथि पनि प्रकाश पार्दछ।

सम्पूर्ण उपन्यासको कथा संक्षिप्तमा

निर्मला उदयभान नामको एक प्रसिद्ध वकिलका चार सन्तानहरूमध्ये सबभन्दा जेठी छोरी हुन्। उनको उमेर १५ वर्षको थियो। उनी एक सुन्दर र सुशिल केटी थिइन्। निर्मलाकी एउटी बहिनी कृष्णा र चन्द्रभान र सूरजभान नामका दुई भाइ थिए। भालचन्द्र नामको एक वकिलको सबभन्दा जेठो छोरा भुवनचन्द्रसँग निर्मलाको विवाह सुनिश्चित हुन्छ र विवाहको मिति तय गरिन्छ, त्यसपछि विवाहको तयारी पूरा गरिन्छ। यही बीचमा निर्मलाको पितालाई एउटा दोषी करार गरिएको अपराधीले चक्कुले आक्रमण गरिदिन्छ। उनी उपचारबाट ठीक हुँदैनन् र मर्दछन्। निर्मलाको पिताको यसरी मृत्यु भएपछि उनको परिवारमा दुःखको सागर मडारिन्छ र उनको विवाह पनि भंग हुन्छ। निर्मलाको हुनेवाला दुलाहा भुवनचन्द्रले दाइजोको लालचमा निर्मलासँग विवाह गर्न अस्वीकार गरिदियो। किनकि निर्मलाकी आमा दाइजो दिनसक्ने अवस्थामा थिइनन्।

यसपछि निर्मलाकी विधुवा आमा कल्याणी निराश र लाचार हुन्छिन्। त्यसपछि एउटा पण्डितको परामर्श अनुसार उनले विवश भएर निर्मलाको विवाह एक बुजुर्ग वकिलसँग गरिदिन्छन्। निर्मलाको पति तोताराम ४० वर्षको वकिल थियो। उसकी पहिलो पत्नीको मृत्यु भएको थियो। उसका तीन छोराहरू र एक विधुवा बहिनी थिइन्। तोताराममा यौन वासना र कामुकता प्रचुर मात्रामा थियो। उसले निर्मला प्राप्त गरेपछि आफ्ना सन्तानबाट टाढा लापर्वाही ढंगले बस्दछ। निर्मलाको चरित्र पवित्र हुँदा पनि उनले समाज र आफ्नो पतिको गतल दृष्टिको शिकार हुनुपर्दछ। यसबाट उनले समाजमा अनादरको सामना गर्नुपर्दछ।

अर्कोतिर तोतारामकी बहिनी निर्मलाको विरूद्धमा छोराहरूलाई भड्काउँछिन्। निमर्लाकै समान उमेर भएको तोतारामको जेठो छोरा मनसाराममा मनोवैज्ञानिक प्रतिक्रिया शुरू हुन्छ। यसको परिणामस्वरूप ऊ क्षयरोगको शिकार हुन्छ र अन्तमा उसको मृत्यु हुन्छ। तोतारामको अर्को छोरालाई साधुको भेषमा केही ठगले अपहरण गर्दछन् र तेस्रो छोरा जयराम खराब संगतको कारणले घरबाट भाग्छ। यस्तो प्रतिकूल परिस्थितिमा निर्मला मानसिक रूपमा विक्षुब्ध हुन्छिन्। तोताराम आर्थिक रूपले पनि टाट पल्टिन्छ र उसको सम्पूर्इ परिवार बर्बादीतिर जान्छ। उसको घर पनि लिलाम भइरहेको हुन्छ। त्यसपछि तोताराम मानसिक रूपमा निर्बल हुन्छ। यही बीचमा निर्मलाले छोरी जन्माउँछिन्। यता तोताराम भने घरबाट बेपत्ता हुन्छ।

निर्मलाको छिमकेमा सुधा नामकी एक छिमेकी आउँछिन्। सुधा दयालु र शिक्षित केटी हुन्छिन्। उनको पतिको नाम भुवनचन्द्र हुन्छ, जो पहिले निर्मलाको हुनेवाला पति थियो। अहिले ऊ एउटा डाक्टर भएको हुन्छ। सुधाले तुरून्तै के कुरा पत्ता लगाउँछिन् भने उसको पतिले दाइजोको लोभमा निर्मलासँग विवाह गर्न अस्वीकार गरेको थियो। सुधालाई यो कुराले धेरै नराम्रोसँग प्रभावित गर्दछ। यसको परिणास्वरूप उनले निर्मलाकी बहिनी कृष्णाको विवाह आफ्नो देवरसँग गरिदिन्छिन्। विवाहको दिन निर्मलालाई भुवनचन्द्र उसको हुनेवाला पति थियो भन्ने कुरा स्पष्ट हुन्छ।

कृष्णाको विवाहपछि निर्मला र सुधाको मित्रता अझ गहिरो हुँदै जान्छ। सुधाको पति पनि कामूक हुन्छ र एक दिन निर्मलालाई आफ्नो वासनाको शिकार बनाउन चाहन्छ तर यो कार्यमा ऊ सफल हुँदैन। त्यसपछि सुधाद्वारा रंगे हात पक्राउ खान्छ। यो घटनापछि उसले लाजले गर्दा आफैले आफ्नो जीवन समाप्त गरिदिन्छ। सुधाको जीवनको बर्बादीलाई देखेर निर्मला धेरै कमजोर हुन्छिन् र यो धक्काबाट थकित भएर उनको मृत्यु हुन्छ। त्यसपछि वृद्ध र कमजोर अवस्थामा पुगेको तोतारामले निर्मलाको चितामा आगो लगाउँछ। यसरी उपन्यासको अन्त्य हुन्छ।

यसरी निर्मला उपन्यासमा प्रेमचन्दले दाइजो प्रथा र अनमेल विवाहको मार्मिक चित्रण गरेका छन्। यो उपन्यासमा सहमति बिना विवाह र दाइजोको कारण हुने दुष्प्रभावलाई सटीकतापूर्वक वर्णन गरिएको छ। यसको साथै यसमा एउटी नारीको सहिष्णुताको पनि अर्थपूर्ण ढंगले वर्णन गरिएको छ। एउटी नारीले कसरी सम्पूर्ण खराबीहरू र विपरीत परिस्थितिहरूको सामना गर्न सक्छिन् भन्ने कुरा स्पष्ट रूपमा चित्रण गरिएको छ।

सन्दर्भ स्रोत

1. निर्मला – प्रेमचन्द, हिन्दी, चाँद कार्यालय इलाहावाद