माओत्से-तुङको जीवनकाल, चिनियाँ जनवादी क्रान्ति र माओको नेतृत्वमा रहेको चीन

(माओ स्मृति दिवसको सन्दर्भमा)

✍नारायण गिरी

माओत्सेतुङको जन्म २६ डिसेम्बर १८९३ मा मध्य चीनको दक्षिणमा रहेको प्रान्तीय राजधानी चाङ्साबाट नजिकै हुनान प्रान्तको शाओशान गाउँमा भएको थियो। उनका पिता माओ यिछाङ साना जमिनका मालिक (किसान) थिए । उनका पिता कन्फ्युसियन थिए भने आमा बौद्ध धर्ममा आस्था राख्थिन् । उनको बुबाको स्वभाव कठोर थियो तर उनकी आमा दयाको मूर्ति थिइन्। माओ हरेक काम जोशका साथ गर्दथे। उनले बाल्यकालमा नै चीनको राष्ट्रिय अवस्थाबारे आफूलाई सचेत गराएका थिए । उनले ७ वर्षको उमेरदेखि नै पितालाई कृषिको काममा सघाउन थालेका थिए र सामन्ती व्यवस्थालाई राम्ररी बुझेका थिए । उनका बुबाले उनलाई लेखनको ज्ञान दिन निजी शिक्षककहाँ पठाउन थालेका थिए। उनकी आमा वेन क्यूमीको अनुशरण गर्दै सानो छँदा माओ बौद्ध धर्मतिर आकर्षित भए तर  किशोरावस्थामा माओले बुद्ध धर्म त्यागेका थिए। माओको मन किताबमा डुब्न थालेको थियो ।उनी बाल्यकालमा दुई उपन्यास ‘द रोमान्स अफ द मोन्की वाटर मार्जिन’ र ‘द रोमान्स अफ द थ्री किंगडम’ बाट प्रभावित भएका थिए। उनका बुबाले १२ वर्षको उमेरमा उनलाई शिक्षाबाट टाढा लगेर खेतीपातीमा लगाउने कोशिस गरे तर माओ चुप लागेर बस्नेवाला थिएनन् । उनले १४ वर्षको उमेरमा फेरि अध्ययन गर्न थालेका थिए। युवावस्थामा  माओले स्थानीय विद्यालयमा शास्त्रीय प्राथमिक चिनियाँ शिक्षा प्राप्त गरे, जसमा कन्फ्युसियस र प्राचीन चिनियाँ साहित्यको अध्ययन समावेश थियो। उनलाई शास्त्रीय शिक्षा त्यति मन परेन। १३ वर्षको उमेरमा स्कूल छोडेपछि पनि  माओले शास्त्रीय दार्शनिक ग्रन्थप्रतिको आफ्नो अनिच्छा कायमै राखे ।यसको कारण शिक्षकको कठोर स्वभाव थियो, जसले शिक्षाको कठोर विधिहरू प्रयोग गर्थे र प्रायः विद्यार्थीहरूलाई पिट्ने गर्थे। त्यसपछि उनी आफ्नो बुबाको घरमा फर्किए। माओ यिछाङले आफ्नो छोरो फर्किएकोले घरको काम र गृहकार्यमा सहयोग गर्ने आशा राख्दै उत्साहपूर्वक स्वागत गरे। । यद्यपि उनको आशा निराशामा परिणत भयो,  युवा माओले शारीरिक श्रम नगरेर आफ्नो सबै खाली समय पुस्तकहरू पढ्न बिताए। यही बीचमा सन् १९०७ को अन्तमा र १९०८ शुरूमा  माओ परिवारमा बाबु-छोरा बीच अर्को द्वन्द्व भयो। यस पटक त्यसको कारण माओ यिछाङले आफ्नो जेठो छोराको लागि गरेको विवाह थियो। १४ वर्षीय माओले २० वर्षीया श्रीमतीलाई स्वीकार गरेनन् र उनीसँग बस्न असहमत भए। शायद अल्पसंतुष्ट युवा माओलाई उनको विद्रोही स्वभावका कारण धेरै विद्यालयहरूबाट निष्कासित गरियो र धेरै दिनसम्म घरबाट भागे।पछि शाओसानमा आफूले चिनेका एक बेरोजगार विद्यार्थीलाई भेटे।त्यसपछि उनले उत्साहपूर्वक पढ्ने काम जारी राखे।

माओत्सेतुङ आफ्नो शिक्षा जारी राख्न हुनान प्रान्तको राजधानी चाङ्सामा गए। स्वतन्त्र रूपमा अध्ययन गर्दै  उनले चाङ्साको पुस्तकालयमा धेरै समय बिताए । एडम स्मिथको द वेल्थ अफ नेशन्स र मोन्टेस्क्युको द स्पिरिट अफ द ल जस्ता शास्त्रीय उदारवादका मौलिक कृतिहरू साथै पश्चिमी वैज्ञानिकहरू र दार्शनिकहरूका धेरै कृतिहरू पढे। त्यस्तै उनले  डार्विन,  मिल, रुसो र स्पेन्सरका पुस्तकहरू पनि खोजी-खोजीकन अध्ययन गरे। उनी फ्रेडरिक पाउलसेनबाट प्रेरित थिए। माओले राष्ट्रिय परिस्थितिको अनुभूति गर्न थालेपछि राजनीतिक र सामाजिक आन्दोलनको इतिहास पढ्न थाले । सन् १९११ मा उनले वुहानबाट शुरु भएको पहिलो क्रान्ति देखे । त्यतिबेला उनको उमेर १८ वर्ष थियो । यो क्रान्तिले उनको जीवनमा गहिरो प्रभाव पारेको थियो र उनमा चरम राष्ट्रवादको भावना छिरेको थियो । उनले यस क्रान्तिको विस्तृत विश्लेषण गरेका छन् । उनले छिङ राजवंशलाई परास्त गर्ने क्रान्तिको समयमा १९११ र १९१२ मा चाङ्शाको ब्यारेकमा सिपाहीको रूपमा छ महिना बिताए। उनी यगंशामा सैन्य तालिम लिन सेनामा भर्ना भएका थिए । उनले सैन्य तालिम लिएर सन् १९१२ मा सेना छोडे । त्यसपछि उनी चिनियाँ समाजवादतर्फ लागे । सन् १९१२ मा उनले चियाङ काङ हुको ‘चिनियाँ समाजवादी पार्टी’ का नीतिहरूको प्रशंसा गरे। माओले हुनान पुस्तकालयमा रहँदा धेरै पुस्तकहरू अध्ययन गरे। उनले रुस, अमेरिका, इङ्गल्याण्ड र फ्रान्सको इतिहास पनि अध्ययन गरेका थिए । सन् १९१३ र १९१८ को बीचमा माओले शिक्षक तालिम विद्यालयमा अध्ययन गरे, जहाँ उनले अझ धेरै क्रान्तिकारी विचारहरू अँगाल्न थाले। माओ सन् १९१५ मा विद्यार्थी समाजको सचिवमा निर्वाचित भए । उनले विद्यार्थी स्वशासनका लागि संघको गठन गरे र विद्यालय नियमहरू विरुद्ध आन्दोलनको नेतृत्व गरे। माओले अप्रिल १९१७ मा न्यू यूथ पत्रिकामा आफ्नो पहिलो लेख प्रकाशित गरे। यसमा उनले  पाठकहरूलाई क्रान्तिको सेवामा आफ्नो शारीरिक शक्ति बढाउन निर्देश गरेका थिए। त्यसपछि उनी दार्शनिक वाङ फुजीको अनुकरण गर्न चाहने चाङ्शा साहित्यकारद्वारा स्थापना गरिएको क्रान्तिकारी समूह वाङ फुजी (चुआन-शान सुह-से) को अध्ययनका लागि सोसाइटीमा सामेल भए। सन् १९१७ को वसन्तमा, उनी विद्यार्थी स्वयंसेवी सेनाको कमान्ड गर्न चुनिए, जुन विद्यालयलाई लुटेरा सिपाहीहरूबाट जोगाउन गठन गरिएको थियो। युद्धको प्रविधिमा चासो देखाउँदै, उनले प्रथम विश्वयुद्धमा गहिरो रुचि लिए  र मजदूरहरूसँग एकताको भावना विकास गर्न थाले। माओले जियाओ जिसेङ र काई हेसानसँग शारीरिक सहनशीलताको उपलब्धिहरू प्रदर्शन गरे र अन्य युवा क्रान्तिकारीहरूसँग मिलेर उनले चेन डुक्सिउका विचारहरूमाथि बहस गर्न अप्रिल १९१८ मा पिपुल्स स्टडी सोसाइटीलाई नवीकरण गरे। व्यक्तिगत र सामाजिक परिवर्तनको चाहना राख्दै सोसाइटीले ७०-८० सदस्यहरू प्राप्त गर्यो, जसमध्ये धेरै जना पछि कम्युनिष्ट पार्टीमा सामेल भएका थिए। सन् १९१७ को रूसको अक्टुवर क्रान्तिबाट माओ धेरै प्रभावित भएका थिए। सन् १९१८ मा  आफ्नो स्नातकको पढाइ सकेपछि  माओ आफ्ना प्रोफेसर याङ चाङ्गजीसँगै बेइजिङ गए र उनै शिक्षकको सिफारिसमा माओले बेइजिङ विश्वविद्यालयको पुस्तकालयमा पुस्तकालयध्यक्षको रूपमा काम गरे। याङले माओलाई असाधारण रूपमा बुद्धिमान र सुन्दर मान्थे र उनलाई विश्वविद्यालयका पुस्तकालयकार ली दाझाओको सहायकको रूपमा काम दिएका थिए। लीले रूसको अक्टोबर क्रान्तिमा नयाँ युवा नामक लेखहरूको एक श्रृंखला लेखे, जसको समयमा भ्लादिमिर लेनिनको नेतृत्वमा कम्युनिस्ट बोल्सेविक पार्टीले सत्ता कब्जा गरेको थियो। लेनिन मार्क्सवादको सामाजिक-राजनीतिक सिद्धान्तको वकालत गर्दथे, जुन पहिलो पटक जर्मन समाजशास्त्री कार्ल मार्क्स र फ्रेडरिक एंगेल्सद्वारा विकसित गरिएको थियो । लीका लेखहरूले मार्क्सवादलाई चिनियाँ क्रान्तिकारी आन्दोलनका सिद्धान्तहरूमा जोडेका थिए । पेकिंग विश्वविद्यालयका कुलपति काई युआनपेईले पहिलेका क्रान्तिकारीहरूले आह्वान गरेको सरकारको स्वरूपमा सामान्य परिवर्तनको सट्टा सामाजिक सम्बन्ध, पारिवारिक संरचना र महिला समानतामा पूर्ण सामाजिक क्रान्तिको आह्वान गरे। माओ लीको अध्ययन समूहमा सामेल भए र सन् १९१९ मा मार्क्सवादी अध्ययनमा तीव्र रूपमा लागे । माओ अब विश्वविद्यालयको दार्शनिक र पत्रकारिता समाजमा सामेल भए र चेन डुक्सिउ, हु शिह र छियान जुआन्टोङ जस्ता लेक्चर र सेमिनारहरूमा भाग लिन थाले। बेइजिङमा माओको समय सन् १९१९ को वसन्तमा समाप्त भयो, जब उनी फ्रान्स जाने तयारी गरिरहेका साथीहरूसँग सांघाई गए। उनी शाओशानमा फर्किएनन्, जहाँ उनकी आमाको मृत्यु भएको थियो। उनकी आमाको अक्टोबर १९१९ मा र उनका पिताको जनवरी १९२० मा मृत्यु भयो।ली दाझाओ चिनियाँ कम्युनिष्ट पार्टीका सह-संस्थापक थिए र माओको विकासशील क्रान्तिकारी विचारहरूबाट उनी धेरै प्रभावित भएका थिए।माओले यही बेलामा विभिन्न विद्वानहरूको सेमिनारहरूमा पनि भाग लिएका थिए।

४ मे १९१९ मा  बेइजिङका विद्यार्थीहरू चीनमा जापानी विस्तारमा चिनियाँ सरकारको कमजोर प्रतिरोधको विरोध गर्न तियानमेनमा भेला भए । सन १९१५ को २१ मांगहरूमा जापानलाई दिइएको प्रभाव, डुआन किरुईको बेइयाङ सरकारको मेलमिलाप र चीनलाई भर्साइलको सन्धिमा दिइएको धोका, जसमा जापानलाई शानडोङमा क्षेत्र प्राप्त गर्ने अनुमति दिइएको थियो, आदि कारणले देशभक्तहरू क्रोधित थिए। यी प्रदर्शनहरूले राष्ट्रव्यापी मे चौथो आन्दोलनलाई प्रज्वलित गर्‍यो र नयाँ सांस्कृतिक आन्दोलनलाई बढायो,  जसले सामाजिक र सांस्कृतिक रूपमा पिछडिएकोमा चीनको कुटनीतिक पराजयलाई जिम्मेवार ठान्यो। त्यसपछि चाङ्सामा  माओले जियुए प्राइमरी स्कूलमा इतिहास विषय पढाउन थाले । त्यही बेला हुनान प्रान्तका दुआन समर्थक गभर्नर झाङ जिङ्याओको विरुद्धमा विरोध प्रदर्शनहरू आयोजना गरे, जसलाई उसको भ्रष्ट र हिंसात्मक शासनका कारण “झाङ द वेनोमस” उपनाम दिइएको थियो। मेको अन्त्यमा माओले हे शुहेङ र देङ जोङ्जियासँग मिलेर हुनानिज विद्यार्थी संघको स्थापना गरे । जुन र जुलाई १९१९ मा विद्यार्थी हड्तालको आयोजना गरियो।त्यसपछि साप्ताहिक पत्रिका सियाङ रिभर रिभ्यू (शियाङजियाङ पिङलुन) को प्रकासन गर्न थाले। चीनको बहुसंख्यक जनसङ्ख्यालाई बुझ्न सक्ने स्थानीय भाषा प्रयोग गर्दै  उनले अहिंसात्मक क्रान्ति गर्न सक्षम ट्रेड युनियनहरूलाई सुदृढ गर्दै “लोकप्रिय जनताको महान संघ” को आवश्यकताको वकालत गरे। उनका विचारहरू मार्क्सवादी थिएनन्, तर क्रोपोटकिनको पारस्परिक सहायताको अवधारणाबाट धेरै प्रभावित थिए। झांगले विद्यार्थी यूनियनलाई प्रतिबन्ध लगाए  । माओले उदारवादी पत्रिका न्यू हुनान (सिन हुनान) को सम्पादन र लोकप्रिय स्थानीय पत्रिका जस्टिस (ता कुङ पो) मा लेखहरू प्रस्तुत गर्दै प्रकाशन जारी राखे। डिसेम्बर १९१९ मा  माओले हुनानमा सामान्य हड्ताल आयोजना गरे  तर माओ र अन्य विद्यार्थी नेताहरूले झाङबाट खतरा महसुस गरे ।त्यसकारण माओ बिरामी याङ चाङ्जीलाई भेटेर बेइजिङ फर्के। माओले आफ्नो लेखाइले क्रान्तिकारी आन्दोलनको बीचमा प्रसिद्धिको स्तर हासिल गरेको थाहा पाए र झाङलाई सत्ताच्युत गर्न समर्थन माग्न थाले। उनी मार्क्सवादी साहित्यबाट धेरै प्रभावित भए। माओले सांघाई जानुअघि तियानजिन, जिनान र कुफु भ्रमण गरे । सांघाईमा माओले आफ्ना पुराना शिक्षकहरू मध्ये एक यी पेइजी, क्रान्तिकारी र कुओमिन्ताङ वा चिनियाँ राष्ट्रवादी पार्टीका सदस्यलाई भेटे । यीले माओलाई क्वोमिन्ताङका वरिष्ठ सदस्य जनरल तान यान्काईसँग परिचय गराए । तानले झाङलाई सत्ताच्युत गर्ने षड्यन्त्र गरिरहेका थिए  र माओले चाङ्सा विद्यार्थीहरूलाई संगठित गरेर उनलाई मद्दत गरे। जुन १९२० मा  तानले आफ्नो सेनालाई चाङ्शामा नेतृत्व गरे र झाङ भागे। त्यसपछिको प्रादेशिक प्रशासनको पुनर्गठनमा माओलाई पहिलो सामान्य विद्यालयको जुनियर सेक्सनको प्रधानाध्यापक नियुक्त गरियो। त्यसबाट उनलाई राम्रै आम्दानी हुनथाल्यो।सन् १९२० मा  माओले आफ्नो प्रोफेसरकी छोरी यांग काइहुईसँग विवाह गरे। त्यसपछि उनले विभिन्न कम्युनिष्ट पुस्तकहरू पढ्न थाले ।त्यसै वर्ष उनले कम्युनिस्ट घोषणापत्रको अनुवाद पढे र प्रतिबद्ध मार्क्सवादी बने।सन् १९२० मा नै माओ रुसी मार्क्सवादको प्रभावमा आए र रूसी समाजवादको ठूलो समर्थक बने ।

चिनियाँ कम्युनिष्ट पार्टीको स्थापना सन् १९२१ मा चेन डुक्सिउ र ली दाझाओले एक अध्ययन समाज र अनौपचारिक सञ्जालको रूपमा सांघाईको फ्रान्सेली इलाकामा गरेका थिए। माओले हुनानभरि क्रान्तिकारी साहित्यलाई प्रवर्द्धन गर्न एउटा पुस्तक पसल खोल्ने समाजवादी युवा सेनाको चाङ्सा शाखा र सांस्कृतिक पुस्तक समाज स्थापना गरे। हुनानको संविधानले नागरिक स्वतन्त्रता बढाउने र उनको क्रान्तिकारी गतिविधिहरूलाई सहज बनाउने आशाका साथ उनी  हुनान स्वायत्तताको आन्दोलनमा संलग्न थिए। सन् १९२१ सम्म  साङ्घाई, बेइजिङ, चाङ्सा, वुहान, ग्वाङ्झाउ र जिनानमा साना-साना मार्क्सवादी समूहहरू अस्तित्वमा थिए। २३ जुलाई १९२१ मा सांघाईमा एउटा केन्द्रीय बैठक आयोजना गर्ने निर्णय गरियो।  चिनियाँ कम्युनिष्ट पार्टीको राष्ट्रिय महाधिवेशनको पहिलो अधिवेशनमा माओसहित १३ प्रतिनिधि सहभागी थिए। माओले २७ वर्षको उमेरमा चिनियाँ कम्युनिष्ट पार्टीको राष्ट्रिय कांग्रेसमा भाग लिएका थिए। सरकारी अधिकारीहरूले कांग्रेसमा एक प्रहरी जासूस पठाएपछि त्यहाँबाट  प्रतिनिधिहरू झेजियाङको जियाक्सिङ नजिकैको दक्षिणी भागमा गए। सोभियत र कोमिन्टर्न प्रतिनिधिहरू उपस्थित भए तापनि  पहिलो कंग्रेसले कम्युनिस्टहरू र “बुर्जुवा जनवादीहरू” बीचको अस्थायी गठबन्धन स्वीकार गर्ने लेनिनको सल्लाहलाई नजरअन्दाज गरे,  बरु शहरी सर्वहारा वर्गले मात्र समाजवादी क्रान्तिको नेतृत्व गर्न सक्छ भन्ने परम्परावादी मार्क्सवादी विश्वासमा अडिग रहे। माओ अब हुनान शाखाको पार्टी सचिव थिए । उनी  चाङ्सामा तैनाथ थिए। उनले त्यहाँ पार्टी निर्माण गर्न विभिन्न रणनीतिहरू अपनाए । अगस्ट १९२१ मा  उनले स्व-अध्ययन विश्वविद्यालयको स्थापना गरे, जसको माध्यमबाट पाठकहरूले क्रान्तिकारी साहित्यमा दख्खल हासिल गर्न सक्थे। त्यो छिङ राजवंशका हुनानका दार्शनिक वांग फूँजीको अध्ययन सोसाइटीको परिसरमा थियो,  जसले मंचु शासनको विरोध गरेका थिए। उनी निरक्षरता विरुद्ध लड्न YMCA जन शिक्षा आन्दोलनमा सामेल भए। उनले हुनानका गभर्नर झाओ हेङ्गतीको प्रशासनको विरुद्धमा हडताल गर्न मजदूरहरूलाई संगठित गर्ने काम जारी राखे। तर पनि श्रमका मुद्दाहरूमा भने केन्द्रमा रहे। अनुयुआन  कोइला खानीको सफल र प्रसिद्ध हडताल  सर्वहारा र बुर्जुवा दुवै रणनीतिहरूमा निर्भर थियो। लिउ शाओची, ली लिसान र माओले खानीहरूमा रहेकाहरूलाई मात्र संगठित गरेनन्, बरू विद्यालय र सहकारी समितिहरू पनि गठन गरे र स्थानीय बुद्धिजीवीहरू, सज्जनहरू, सैन्य अधिकारीहरू, व्यापारीहरू, रेड ग्याङ्का ड्र्यागन प्रमुखहरू र चर्चका पादरीहरूलाई पनि संगठित गरे।

माओले सन् १९२२ को जुलाईमा सांघाईमा भएको कम्युनिष्ट पार्टीको दोस्रो महाधिवेशनमा ठेगाना हराएर छुटेका थिए। लेनिनको सल्लाहलाई लिएर सम्मेलनका प्रतिनिधिहरूले राष्ट्रिय क्रान्तिको भलाइका लागि क्वोमिन्ताङका बुर्जुवा जनवादीहरूसँग गठबन्धन गर्न सहमत भए।त्यसपछि कम्युनिष्ट पार्टीका सदस्यहरू आफ्नो राजनीतिलाई वामतिर धकेल्ने आशामा क्वोमिन्ताङमा सामेल भए। माओले चीनको सामाजिक आर्थिक वर्गहरूमा गठबन्धनको लागि तर्क गर्दै यस निर्णयसँग उत्साहपूर्वक सहमत भए। माओ एक सुस्पषट साम्राज्यवाद विरोधी थिए र आफ्ना लेखहरूमा जापान, बेलायत र संयुक्त राज्य अमेरिकाका सरकारहरूलाई जल्लादहरू र हत्यारा भनेर वर्णन गर्दथे।

जुन १९२३ मा सांघाईमा भएको कम्युनिष्ट पार्टीको तेस्रो महाधिवेशनमा प्रतिनिधिहरूले क्वोमिन्ताङसँग काम गर्ने आफ्नो प्रतिबद्धतालाई पुन: पुष्टि गरे। यो स्थितिलाई समर्थन गर्दै  माओ पार्टी कमिटीमा निर्वाचित भए र सांघाइमा बसे। सन् १९२४ को प्रारम्भमा ग्वाङ्झाउमा भएको पहिलो क्वोमिन्ताङ कांग्रेसमा माओ क्वोमिन्ताङ  केन्द्रीय कार्यकारिणी समितिको वैकल्पिक सदस्य निर्वाचित भए र शहरी तथा ग्रामीण ब्यूरोहरूमा सत्ताको विकेन्द्रीकरणका लागि चारवटा प्रस्ताव राखे। क्वोमिन्ताङको लागि उनको उत्साहजनक समर्थनले उनीमाथि उनका साथी  ली ली-सानले शंका गरेका थिए। १९२४ को अन्तमा  माओ बिमारी भए र उपचारको लागि शाओशान फर्के। उनले किसानहरू झन-झन बेचैन हुँदै गएको र कतिपयले जमिन्दारहरूबाट जग्गा कब्जा गरेको देखे। यसले उनलाई किसानको क्रान्तिकारी क्षमताको बारेमा विश्वस्त दिलायो । यो यस्तो विचार थियो, जसलाई क्वोमिन्ताङका वामपन्थीहरूले वकालत गरेका थिए तर कम्युनिष्टहरूले होइन। मे देखि सेप्टेम्बरसम्म क्वोमिन्ताङको किसान आन्दोलन प्रशिक्षण संस्थानको छैठौं कार्यकाल सञ्चालन गर्न उनी ग्वाङ्झाउ फर्किए। माओको नेतृत्वमा रहेको किसान आन्दोलन प्रशिक्षण संस्थानले पार्टी कार्यकर्ताहरूलाई तालिम दियो र उनीहरूलाई लडाकू गतिविधिका लागि तयार बनायो। सैन्य प्रशिक्षण अभ्यास र तिनीहरूलाई आधारभूत वामपन्थी पाठहरू अध्ययन गर्न लगाइयो। आफ्ना क्रान्तिकारी गतिविधिहरूका कारण झाओका क्षेत्रीय अधिकारीहरूको ध्यान आकर्षित हुँदै गएपछि माओ शतर्क भए र निरन्तर आफ्नो क्रान्तिकारी गतिविधिलाई अगाडि बढाइरहे।

सन् १९२५ मा सन यात सेनको मृत्युपछि चियाङ काइ-शेकले कोमिन्ताङ पार्टीको नेतृत्व लियो। त्यसपछि वाम-क्वोमिन्ताङ र कम्युनिष्टहरूलाई किनारामा पारिदियो। तैपनि माओले चियाङको राष्ट्रिय क्रान्तिकारी सेनालाई समर्थन गरे, जसले सन् १९२६ मा उत्तरी अभियानमा युद्ध सरदारहरूमाथि आक्रमण गरेको थियो।  यस अभियानको फलस्वरूप  किसानहरू उठे र उनीहरूले धेरै जमिन्दारहरूको जग्गा कब्जा गरे। यसप्रकारको विद्रोहले क्रान्तिकारी क्वोमिन्ताङका वरिष्ठ व्यक्तित्वहरूलाई क्रोधित बनायो, जो आफैं जमिनका मालिक थिए। मार्च १९२७ मा  माओले वुहानमा क्वोमिन्ताङ केन्द्रीय कार्यकारिणी समितिको तेस्रो बैठकमा भाग लिए, जसले वाङ जिङवेईलाई नेताको रूपमा नियुक्त गरेर जनरल चियाङलाई आफ्नो शक्तिबाट हटाउन खोज्यो। त्यहाँ  माओले क्रान्तिकारी गतिविधिमा दोषी पाइने जो कोहीलाई मृत्युदण्ड वा आजीवन कारावासको व्यवस्था गर्ने र स्थानीय बदमास र खराब मानिसहरूको दमनका लागि नियमहरूको रक्षा गर्दै किसान मुद्दाको छलफलमा सक्रिय भाग लिए। उनले क्रान्तिकारी अवस्थामा शान्तिपूर्ण तरीका पर्याप्त हुन सक्तैन भन्ने कुरा औंल्याए। अप्रिल १९२७ मा  माओलाई क्वोमिन्ताङको पाँच सदस्यीय केन्द्रीय भूमि समितिमा नियुक्त गरियो, जसले किसानहरूलाई भाडा तिर्न अस्वीकार गर्न आग्रह गरेको थियो। माओले अर्को समूहको नेतृत्वमा “भूमि प्रश्नको मस्यौदा प्रस्ताव” सँगै राखे, जसमा स्थानीय बदमाशहरू, भ्रष्ट अधिकारीहरू, सैन्यवादीहरू र गाउँका सबै क्रान्तिविरोधी तत्वहरूको भूमि जफत गर्न आह्वान गरिएको थियो। उनले देशभर क्रान्तिकारी उत्साहमा ठूलो भिन्नता रहेको र भूमि पुनर्वितरणमा लचिलो नीति आवश्यक भएको कुरा बुझे।  परिवर्धित भूमि समितिको बैठकमा यसको निष्कर्ष प्रस्तुत गर्दै, धेरैले आपत्ति जनाए, कतिपयले यो धेरै टाढा गएको भने र अन्ततः  उनका सुझावहरू आंशिक रूपमा मात्र लागू भए।

सरदारहरू विरुद्धको उत्तरी अभियानको सफलतापछि  चियाङ कम्युनिष्टहरूतिर फर्कियो, जसको संख्या अहिले चीनभरी हजारौंको सङ्ख्यामा थियो। चियाङले वुहानको वाम क्वोमिन्ताङ सरकारको आदेशलाई बेवास्ता गर्यो र कम्युनिस्ट मिलिशियाद्वारा नियन्त्रित शहर सांघाईमा आक्रमण गर्यो। अब चियाङ काई-शेकले कम्युनिष्टहरूमाथि आक्रमण गर्न थाल्यो । चियांग काई-शेकको नेतृत्वमा राष्ट्रवादी पार्टी वा कोमिन्ताङले सांघाईमा कम्तिमा ५००० कम्युनिष्टहरूको हत्या गर्यो ।झाङ जुओलिनद्वारा बेइजिङमा १९ प्रख्यात कम्युनिष्टको हत्या गरिएको थियो। त्यो मे महिनामा  हजारौं कम्युनिष्ट र कम्युनिस्ट भएको आशंकामा मारिए र चिनियाँ कम्युनिष्ट पार्टीले आफ्ना २५,००० सदस्यहरूमध्ये लगभग १५,००० गुमाए। वुहान सरकारले १५ जुलाईमा क्वोमिन्ताङबाट सबै कम्युनिष्टहरूलाई निष्कासन गरिदियो।  अब चिनियाँ कम्युनिष्ट पार्टीले युद्धको लागि चीनको मजदूर र किसानको लाल सेनाको स्थापना गर्‍यो। माओले आफ्नो ज्यान जोगाएर त्यहाँबाट भाग्ने स्थिति बन्यो। माओले दुर्गम ग्रामीण इलाकामा गएर त्यहाँ किसान सोभियतहरू बनाएर क्रान्तिकारी संगठनलाई बलियो बनाउने काम गरे। त्यसपछि चीनमा गृहयुद्धको शुरुवात भयो।

जनरल झु दे (चुते) को नेतृत्वमा रहेको बटालियनलाई अगस्ट १, १९२७ मा नान्चाङ शहर कब्जा गर्न आदेश दिइएको थियो, जसलाई नानचाङ विद्रोह भनिन्छ। तिनीहरू शुरुमा सफल भए  तर पाँच दिनपछि पछाडि हट्न बाध्य भए, दक्षिणतिर शान्ताउमा मार्च गर्दै त्यहाँबाट उनीहरूलाई फुजियान जंगलमा लगियो। त्यसपछि माओलाई लाल सेनाको कमाण्डर-इन-चीफ नियुक्त गरियो र हुनानमा किसान विद्रोहको लक्ष्यस्वरूफ शरद वाली विद्रोहमा चाङ्सा विरुद्ध चार रेजिमेन्टको नेतृत्व गरे। आक्रमणको पूर्वसन्ध्यामा, माओले “चाङ्शा” शीर्षकको कविता पनि रचेका थिए । उनको योजना सेप्टेम्बर ९ मा तीन दिशाबाट क्वोमिन्ताङ नियन्त्रित शहरमा आक्रमण गर्ने थियो  तर चौथो रेजिमेन्ट क्वोमिन्ताङको कारणले  रवाना भएको थियो, जबकि तेस्रो रेजिमेन्टले आक्रमण गर्यो। माओको सेनाले यसलाई चाङ्सासम्म पुर्‍यायो, तर लिन सकेन। कोममिन्ताङले माओको किसान सेनालाई दबायो।यसका  ९०% मारिए, बाँचेकाहरूलाई ग्रामीण इलाकामा लानको लागि बाध्य बनायो, जहाँ उनीहरूले आफ्नो उद्देश्यका लागि थप किसानहरूलाई भेला गरे। सेप्टेम्बर १५ सम्म  उनीहरूले हार स्वीकार गरे र १००० बचेका साथीहरूसँगै पूर्वको जियाङ्सीको जिंगगांग (चिंगकांग) पर्वततर्फ लागे। यसपछि माओले तीन नीति अपनाए – तिनीहरू थिए,  श्रम परिषदको तुरुन्त गठन, बिना छुट सबै जग्गा कब्जा  र क्वोमिन्ताङलाई  अस्वीकार गर्ने । उनले चिङकाङ  पर्वतमा रहेको क्षेत्र चिङकाङसानमा एक आधार इलाका स्थापना गरे, जहाँ उनले पाँचवटा गाउँहरूलाई एक स्वशासित राज्यको रूपमा एकताबद्ध गरे र जमिन्दारहरूबाट भूमि कब्जा गर्ने नीतिको समर्थन गरे।  उनले यस क्षेत्रमा कुनै नरसंहार नहुने कुराको सुनिश्चितता गरे र केन्द्रीय समितिले वकालत गरेको भन्दा बढी उदार दृष्टिकोण अपनाए। लङ्गडा, बहिरा र अन्धा सबै क्रान्तिकारी सङ्घर्षका लागि उपयोगी हुन सक्छन्  भन्ने घोषणा गर्दै उनले सेनाको शक्ति बढाए। सबै प्रकारका मानिसहरूलाई आफ्नो सेनामा थपेर चारैतिर सेना निर्माण गरे। उनले आफ्ना सिपाहीहरूका लागि नियमहरू तय गरे,  जसानुसार आदेश तुरुन्तै पालना गर्नु, सबै कब्जा गरिएका सामानहरू फिर्ता गर्नु,  गरीब किसानहरूबाट केही पनि कब्जा नगर्नु, आदि जस्ता नियमहरु थिए। यसो गर्दा उनले आफ्ना सेनाहरूलाई एक अनुशासित र  कुशल लडाकु बलको रूपमा ढाले। यसरी सन् १९२७ मा उनले चियाङ्सामा असफल किसान क्रान्तिको पनि नेतृत्व गरे।

जुन १९२८ मा क्वमिन्ताङले बेइजिङ कब्जा गर्यो र विदेशी शक्तिहरूद्वारा चीनलाई आधिकारिक सरकारको रूपमा मान्यता प्राप्त भयो। यद्यपि माओ र कम्युनिस्टहरूले दक्षिणी हुनान र जियाङ्सी प्रान्तहरूमा किसान सोभियतहरूको स्थापना जारी राखे। उनले सन् १९२४ देखि २८ सम्म पार्टीमा रहेको संकीर्णता र विलयवादका दुई विचलनलाई समयमै पहिचान गरी पार्टीलाई सही बाटो देखाएका थिए । सन् १९२८ को वसन्तमा चिकपाको केन्द्रीय समितिले किसान विद्रोहलाई उठाउने विश्वासका साथ माओका सेनाहरूलाई दक्षिणी हुनानमा पठाउन आदेश दियो। त्यसपछि उनीहरू हुनान पुगे। अब उनीहरूलाई क्वोमिन्ताङले आक्रमण गर्यो र उनीहरूले ठूलो क्षति बेहोरेर भागे। यसैबीचमा क्वोमिन्ताङ सेनाहरूले चिङकाङसानमा आक्रमण गरे र कुनै आधारबिना छोडे। ग्रामीण इलाकामा घुम्दै  माओका सेनाहरूले जनरल चूते र लिन प्याओको नेतृत्वमा चिनियाँ कम्युनिष्ट रेजिमेन्टसँग भेट गरे र  एकजुट भएर चिङकाङसान पुन: प्राप्त गर्ने प्रयास गरे। उनीहरू शुरुमा सफल भए  तर क्वोमिन्ताङले जवाफी हमला गर्यो र चिकपालाई पछाडि धकेल्यो। अर्को केही हप्तामा उनीहरूले पहाडहरूमा छापामार युद्ध लडे। पछि माओ र चुतेको अथक प्रयासपछि चिङकाङसाङ आधारलाई पुन: प्राप्त गरे। पहाडी क्षेत्रहरूमा उनीहरूले सबैलाई खुवाउन पर्याप्त बाली उब्जाउन सकेनन्, जसले गर्दा जाडोमा खाद्यान्न अभाव हुन थाल्यो।

जनवरी १९२९ मा  माओ र चुतेले २००० मानिसहरू र पेङद्वारा प्रदान गरिएका थप ८०० जनासहित आधारइलाका खाली गरे  र आफ्नो सेनालाई दक्षिण वरपरको क्षेत्र, टोङ्गु र जियाङ्सीको सिनफेङमा लगे। परम्परागत मार्क्सवादी विचारलाई ध्यानमा राख्दै  ली ली शान सहरी सर्वहारा वर्गले मात्र सफल क्रान्तिको नेतृत्व गर्न सक्छ भन्ने विश्वास गर्थे । उनले माओलाई क्रान्तिकारी सन्देश फैलाउन बाहिर पठाउनका लागि आफ्नो सेनालाई विभिन्न इकाइहरूमा विभाजन गर्न आदेश दिए। माओले लीको सैद्धान्तिक अडानसँग आफू सहमत भए तापनि आफ्नो सेनालाई विघटन गर्ने वा आधार छोड्ने कुरा नगर्ने जवाफ दिए। ली र माओ दुवैले चिनियाँ क्रान्तिलाई विश्व क्रान्तिको कुञ्जीका रूपमा हेरे । चिनियाँ कम्युनिष्ट पार्टीको विजयले विश्वव्यापी साम्राज्यवाद र पूँजीवादलाई परास्त गर्नेछ भन्ने विश्वास गरेका थिए। यसमा उनीहरू सोभियत सरकार र कमेन्टर्नको आधिकारिक लाइनसँग असहमत थिए। फेब्रुअरी १९३० मा  माओले आफ्नो नियन्त्रणमा रहेको क्षेत्रमा दक्षिणपश्चिम जियाङ्सी प्रान्तीय सोभियत सरकार गठन गरे। 

चाङ्साको क्वोमिन्ताङको एक स्थानीय युद्ध सरदार हे जियानले अक्टोबर १९३० मा माओकी पत्नी याङ काइहुई र उनको एउटा छोरालाई कब्जामा लियो।त्यसले याङ काइ हुइको नोभेम्बरमा हत्या गरिदियो भने छोरो एनिंगलाई आफन्तकहाँ पठायो।माओकी बहिनीको पनि उसले हत्या गरिदिएको थियो भनिन्छ।यसबाट माओलाई ठूलो भावनात्मक चोट पुग्नगयो।माओले त्यही वर्षको मे महिनामा १८ वर्षीय क्रान्तिकारी हे जिजेनसँग तेस्रो विवाह गरे। यसरी विभिन्न प्रकारका आन्तरिक समस्याहरूको सामना गर्दै  माओ निरन्तर आफ्नो क्रान्कारी क्रियाकलापमा अगाडि बढिरहे। सीसीपीको केन्द्रीय समितिको बैठक जियाङ्सीमा भयो, जसलाई यसले सुरक्षित क्षेत्रको रूपमा हेरेको थियो। नोभेम्बरमा यसले जियाङ्सीलाई सोभियत गणतन्त्र चीन, एक स्वतन्त्र कम्युनिस्ट शासित राज्य घोषणा गर्‍यो। माओलाई जन कमिसारहरूको परिषद्को अध्यक्ष घोषित गरियो र लाल सेनाको नियन्त्रण चाउ एनलाईलाई  दिइएको थियो। यसरी सन् १९३१ मा माओ त्सेतुङ जियाङ्सी प्रान्तमा गणराज्यको अध्यक्ष निर्वाचित भए। माओले जमिनदारहरू विरुद्ध आन्दोलन गर्ने आदेश दिए।यसले तीव्र रूप लियो ।उनको लालसेना प्रायः कमजोर सशस्त्र तर कट्टर किसानहरू मिलेर बनेको थियो, जसको संख्या त्यतिबेला ४५,००० थियो। क्वोमिन्ताङ सेनाहरूले लाल सेनाहरूलाई घेरा हाल्ने र विनाश गर्ने नीति अपनाए। माओले सन जु जस्ता प्राचीन सैन्य रणनीतिकारहरूको कार्यबाट प्रभावित छापामार रणनीतिसँगै ठूलो संख्यामा प्रतिक्रिया दिए । चाउ र नयाँ नेतृत्वले खुला टकराव र परम्परागत युद्धको नीति अनुसरण गरे। यसो गर्दा सेनाले पहिलो र दोस्रो घेरालाई सफलतापूर्वक पराजित गर्यो। आफ्नो सेनाको असफलताबाट क्रोधित भएको  चियांग काई-शेक आफै अपरेशनको नेतृत्व गर्न आयो। त्यो अपरेशनले पनि असफलताको सामना गर्यो । अब चीनमा जापानको घुसपैठ भइरहेको थियो। जापानी विस्तारवादको बिरूद्ध चीनको रक्षा गर्नमा क्वोमिन्ताङको ध्यान केन्द्रित गर्ने उद्देश्यले लाल सेनाले आफ्नो नियन्त्रणको क्षेत्र विस्तार गर्न सक्षम भयो । अन्ततः ३  मिलियन जनसंख्यालाई समेट्यो। माओले आफ्नो भूमि सुधार कार्यक्रम अगाडि बढाए। नोभेम्बर १९३१ मा उनले “भूमि प्रमाणिकरण परियोजना” को शुरुवात गर्ने घोषणा गरे, जुन १९३३ को जुन महिनामा विस्तार गरिएको थियो। उनले महिलाको राजनीतिक सहभागिता बढाउन शिक्षाका कार्यक्रमहरू पनि सञ्चालन गरेका थिए। त्यसपछि चियाङकाइसेकले कम्युनिस्टहरूलाई जापानीहरू भन्दा ठूलो खतराको रूपमा देख्यो र जियाङ्सी फर्कियो। त्यहाँ उसले पाँचौं घेराबन्दी अभियान सुरु गर्यो, जसमा राज्यको वरिपरि कंक्रीट, काँडे तार र आग्नी  पर्खाल  निर्माण गरिएको थियो। हवाइ बमबारीले गर्दा  चाउको रणनीति प्रभावहीन साबित भयो। खाना र औषधिको अभाव हुन थालेपछि भित्र फसेका लालसेनाको मनोबल खस्कियो। त्यसपछि नेतृत्वले ठाउँ खाली गर्ने निर्णय गरिदियो।

चियांग काई-शेकको सेनाले १९३४ मा जियाङ्सीको पहाडहरूमा लाल सेनालाई घेरा हाल्यो।अक्टोबर १४, १९३४ मा  ८५००० सिपाही र १५००० पार्टी कार्यकर्ता सहितको लाल सेनाले जियाङ्सी सोभियतको दक्षिणपश्चिम कुनाबाट क्वोमिन्ताङको घेरा तोड्यो र “लंग मार्च” (लम्बे अभियन) शुरू गर्यो। उनीहरूले उत्तरी प्रान्त शान्सीमा 6,000 किलोमिटरको पदयात्रा थाले । त्यहाँ धेरै घाइते र बिरामीहरू साथसाथै महिला र बालबालिकाहरूलाई छापामार लडाकुहरूको समूहद्वारा रक्षा गरिएको थियो । सबैलाई क्वोमिन्ताङले हत्या गरिरहेको थियो। त्यहाँबाट लालसेना र पार्टी कार्यकर्ता गरेर  १,००,००० मानिसहरू दक्षिणी हुनानतिर लागे। भयंकर लडाइसँगै जियाङ नदी पार गरे।  त्यसपछि उनीहरू वू नदी हुँदै गुइझोउमा पुगे । तिनीहरूले त्यहाँ एक सम्मेलन आयोजित गरे र  माओ नेतृत्वको पदमा निर्वाचित भए अर्थात् पोलिटब्युरोको अध्यक्ष बने । त्यसपछि उनी पार्टी र लाल सेना दुवैको वास्तविक नेता बने। उनलाई सोभियत कम्युनिष्ट नेता जोसेफ स्टालिनले समर्थन गरेका थिए। छापामार बलको रूपमा काम गर्न जोड दिँदै, उनीहरूले एउटा गन्तव्य निर्धारित गरे । अब जापानीहरूसँग युद्ध केन्द्रित गर्ने उद्देश्यसहित उनीहरू अगाडि बढे। माओको के विश्वास थियो भने साम्राज्यवाद विरोधी संघर्षमा केन्द्रित भएर कम्युनिष्टहरूले चिनियाँ जनताको विश्वास जित्नेछन्, जसको कारण क्वोमिन्ताङलाई परित्याग गर्नेछन्। जुनीबाट  माओले आफ्ना सेनाहरूलाई लुसानसम्न लगे। त्यहाँ उनीहरूले सशस्त्र विरोधको सामना गरे तर सफलतापूर्वक नदी पार गरे। माओको विरुद्धमा आफ्नो सेनाको नेतृत्व गर्न चियाङकाइसेक यस क्षेत्रमा आयो  तर कम्युनिस्टहरूले उसलाई पछाडि पारेर जिन्सा नदी पार गरे। तातु नदी पार गर्ने थप कठिन कार्यको सामना गर्दै उनीहरूले लुडिङको लुडिङ पुलमा मे महिनामा युद्ध लडेर यसलाई व्यवस्थित गरे। मानशान वरपरका पहाडी शृङ्खलाहरू पार गर्दै पश्चिमी सिचुआनको मउकुङमा  तिनीहरूले झाङ गुओटाओको ५०,००० फ्रन्ट आर्मीसँग सामना गरे  र सँगै माओरेहकाई र त्यसपछि गान्सुतर्फ अघि बढे। झाङ र माओ के गर्ने भन्नेमा एकमत थिएनन् । झाङले क्वोमिन्ताङ खतराबाट बच्न तिब्बत वा सिक्किममा पूर्वतिर फर्कन चाहन्थे। अब यो सहमति भयो कि चुते झाङमा सम्मिलित भएपछि उनीहरू आफ्नो अलग बाटो जानेछन्। माओको सेनाले सयौं किलोमिटर घाँसे मैदानहरू पार गरेर उत्तरतर्फ अग्रसर भयो। एउटा दलदलको क्षेत्रमा उनीहरूलाई मन्चु आदिवासी जनजातिहरूले आक्रमण गरे र त्यहाँ धेरै सिपाहीहरू अनिकाल र रोगबाट मरे। अन्ततः शान्सी पुगेपछि मिन पर्वत र माउन्ट लिउपान पार गरेर शेन्क्सी सोभियतमा पुग्नु अघि उनीहरूले क्वोमिन्ताङ र इस्लामिक घोडचढी सेना दुवैसँग युद्ध गरे ।अब उनीहरूसँग केवल ७००० मात्र बचेका थिए। यसरी चिसो मौसम, खतरनाक पहाडी सडकहरू, अनियन्त्रित नदीहरू  र युद्ध सरदारहररू तथा  क्वोमिन्ताङको आक्रमणहरूका कारण  ७००० कम्युनिष्टहरू मात्र १९३६ मा शान्सीमा पुगे। यो लामो मार्च (लम्बे अभियान) ले चिनियाँ कम्युनिष्टहरूको नेताको रूपमा माओत्सेतुङको स्थितिलाई बलियो बनायो। उनले आफ्नो कठिन परिस्थितिको बावजुद सेनालाई भेला गर्न सक्षम भएका थिए।यो लङ मार्चले पार्टीको प्रमुख व्यक्तित्वको रूपमा माओको स्थितिलाई बलियो बनायो। नोभेम्बर १९३५ मा उनलाई सैन्य आयोगको अध्यक्ष बनाइयो। यसपछि माओ कम्युनिष्ट पार्टीको निर्विवाद नेता भए।

माओका सेनाहरू अक्टोबर १९३५ मा येनान आइपुगे र १९३६ को वसन्तमा पाओआनमा बसोबास गरे। त्यहाँ रहँदा उनीहरूले स्थानीय समुदायसँग सम्बन्ध विकास गरे । उनीहरूले भूमिको पुनर्वितरण र खेती गरे, चिकित्सा उपचारको काम गरे र साक्षरता कार्यक्रम शुरु गरे। माओले अब १५,००० सेनाको कमाण्ड सम्हाले। फेब्रुअरी १९३६ मा  उनले येनान नर्थवेस्ट एन्टी-जापानीज रेड आर्मी युनिभर्सिटी स्थापना गरे, जसको माध्यमबाट उनले ठूलो संख्यामा भएको नयाँ भर्तीहरूलाई प्रशिक्षित गरे। जनवरी १९३७ मा  उनले “जापानी विरोधी अभियान” शुरु गरे। त्यसपछि उनले छापामार लडाकुहरूको समूहलाई जापानी-नियन्त्रित क्षेत्रमा छिटपुट आक्रमणहरू गर्न पठाए। मे १९३७ मा  वर्तमान स्थितिबारे छलफल गर्न येनानमा कम्युनिस्ट सम्मेलन आयोजना गरियो। पश्चिमी पत्रकारहरू पनि “सीमा क्षेत्र” आए,  जसले आफ्ना अनुभवहरूलाई रेड स्टार ओभर चाइनाको आधारको रूपमा प्रयोग गरेका थिए। यीमध्ये एड्गर स्नो पनि एक थिए।

सन् १९३७ मा जापानले चीनमाथि आक्रमण गरेको थियो । यसैबीचमा सन् १९३८ मा माओले हे जिजेनसँग सम्बन्ध विच्छेद गरे र अभिनेत्री चियाङ चिङसँग विवाह गरे, जसलाई पछि “मेडम माओ” भनेर चिनियो।

बदलिएको परिस्थिति अनुसार चिनियाँ कम्युनिष्टहरू र क्वोमिन्ताङले नयाँ खतराको सामना गर्नको लागि गृहयुद्ध रोकेका थिए।अब माओ एउटा गुफा-घरमा बस्न थाले र आफ्नो धेरै समय अध्ययन-अनुसन्धान र सिद्धान्त निर्माणमा बिताए। उनले रेड आर्मी एक्लैले जापानीहरूलाई परास्त गर्न असक्षम छ  त्यसकारण यो लक्ष्य हासिल गर्न क्वोमिन्ताङ र अन्य बुर्जुवा राष्ट्रवादी तत्वहरूसँग कम्युनिस्ट नेतृत्वको “राष्ट्रिय मुक्ति सरकार” गठन गर्नुपर्छ भन्ने बुझेका थिए । चियाङ काई-शेकलाई राष्ट्रको गद्दार भनेर घृणा गरे पनि ५ मे मा  उनले नानकिङ राष्ट्रिय सरकारको सैन्य परिषद्लाई सैन्य गठबन्धनको प्रस्ताव गरे।  यो स्टालिनले पनि समर्थन गरेको कार्यक्रम थियो। यद्यपि चियाङले माओको सन्देशलाई बेवास्ता गर्ने र गृहयुद्ध जारी राख्ने उद्देश्य राखेको थियो तर उनलाई सियानमा उनैका आफ्नै सेनापति झाङ जुलियाङद्वारा गिरफ्तार गरियो। त्यसपछि सियान घटनाको नेतृत्व गर्यो। झाङले चियाङलाई कम्युनिष्टहरूसँग यस विषयमा छलफल गर्न बाध्य पारे, जसको परिणामस्वरूप डिसेम्बर २५ १९३७ मा दुवै पक्षको बीचमा संयुक्त मोर्चाको गठन भयो।

जापानीहरूले सांघाई र नान्किङ (नान्जिङ) दुवैलाई लिएका थिए ।  नानकिङ जापानीहरूले भयंकर नरसंहार मच्चाएका थिए। जापानीहरूको क्रूरताले चिनियाँ रेड आर्मी ५०,००० देखि ५००,००० सम्म बढ्यो। अगस्त १९३८ मा लाल सेनाले चियाङको राष्ट्रिय क्रान्तिकारी सेनाको नेतृत्वमा नौलो चौथो सेना र आठौं मार्ग सेना गठन गर्यो। अगस्त १९४० लाल सेनाले हन्ड्रेड रेजिमेन्ट अभियान सुरु गर्‍यो, जसमा ४००,००० सिपाहीहरूले पाँच प्रान्तमा एकैसाथ जापानीहरूमाथि आक्रमण गरे। यो एक सैन्य सफलता थियो, जसको परिणामस्वरूप २०००० जापानीहरूको मृत्यु भएको थियो। रेलवेको अवरोध र कोइला खानीको पनि क्षति भयो। येनानमा रहेको आफ्नो आधार सिविरबाट  माओले आफ्ना सिपाहीहरूका लागि धेरै पुस्तकहरू पनि लेखे, जसमा क्रान्तिको दर्शन थियो। ती पुस्तकहरूमा ज्ञानको मार्क्सवादी सिद्धान्त प्रस्तुत गरिएको थियो।  दीर्घकालीन युद्ध, छापामार युद्ध, चलायमान सैन्य रणनीति, आदिको बारेमा माओले स्पष्ट पारे । चीनको भविष्यका लागि नौलो जनवादका विचारहरू प्रस्तुत गरे।

दोस्रो विश्वयुद्धमा सन् १९४५ मा जापानको पराजय भयो।जापानले बेइजिङ र चिनियाँ तटलाई कब्जा गर्यो  तर भित्री भाग कहिल्यै कब्जा गर्न सकेन। चीनका नौलो चौथो सेना र आठौं भार्ग सेना दुवै लडेका थिए तर कम्युनिस्टहरूको छापामार रणनीति विशेष प्रभावकारी थियो। जापानीहरू विरुद्धको लडाइँको नेतृत्व गर्दा पनि माओत्सेतुङले आफ्ना तत्कालीन सहयोगी क्वोमिन्ताङबाट कैयौं शक्ति योजना बनाइरहेका थिए। माओले आफ्ना विचारहरूलाई छापामार युद्ध र राष्ट्रभक्तिपूर्ण युद्ध सहित धेरै पर्चाहरूमा संहिताबद्ध गरे। सन १९४४ मा  संयुक्त राज्य अमेरिकाले माओ र कम्युनिष्टहरूसँग भेट्न “डिक्सी मिसन” पठायो; अमेरिकीहरूले कम्युनिस्टहरूलाई पश्चिमी समर्थन प्राप्त क्वोमिन्ताङ  भन्दा राम्रो संगठित र कम भ्रष्ट भएको पाए। क्वोमिन्ताङको तुलनामा चिकपा कम भ्रष्ट, धेरै एकताबद्ध  र जापानको प्रतिरोधमा धेरै बलियो देखिन्थ्यो। दोस्रो विश्वयुद्धको अन्त्य पछि  अमेरिकाले गृहयुद्धको समयमा माओत्सेतुङको नेतृत्वमा रहेको जनमुक्ति सेना (पीएलए) विरुद्ध चियाङ काई-शेक र उसको क्वोमिन्ताङ सरकारी सेनाहरूलाई सैन्य सहायता जारी राख्यो। त्यसैगरी सोभियत संघले माओलाई उत्तरपूर्वी चीनमा आफ्नो कब्जा मार्फत अर्ध-गोपनीय समर्थन दियो, जसले पीएलएलाई सामूहिक रूपमा अगाडि बढ्न र जापानी क्वान्टुङ सेनाले छोडेका हतियारहरूको ठूलो आपूर्ति लिन अनुमति दियो। दोस्रो विश्वयुद्ध सकिएपछि चिनियाँ सेनाले फेरि जोशका साथ लड्न शुरु गरे। सन् १९४६ मा माओलाई आफ्नो क्रान्ति सफल बनाउने समय आयो । यस समयमा चीनमा गृहयुद्ध शुरु भयो र माओले स्थितिको पूरा फाइदा उठाए। उनले चियाङको विशाल सेनालाई छापामार युद्धद्वारा भाग्न बाध्य तुल्याए।  रेड आर्मीको सैन्य कारवाही बढाउन माओले चिनियाँ कम्युनिष्ट पार्टीका अध्यक्षका रूपमा आफ्ना नजिकका सहयोगी जनरल चूतेलाई यसको कमाण्डर-इन-चीफ नियुक्त गरे। सन् १९४८ मा माओको प्रत्यक्ष कमाण्डमा जनमुक्ति सेनाले चाङचुङ शहर कब्जा गरिरहेका कोमिन्ताङ सेनालाई भोकै मारिदियो। जुनदेखि अक्टोबरसम्म चलेको त्यो घेराबन्दीमा कम्तिमा १ लाख ६० हजार व्यक्तिको मृत्यु भएको विश्वास गरिन्छ । पीएलए लेफ्टिनेन्ट कर्नेल झांग झेंगलुले आफ्नो पुस्तक व्हाइट स्नो,  रेड ब्लडमा घेराबन्दीको दस्तावेजीकरणमा यसलाई हिरोशिमासँग तुलना गरेका थिए। हताहतको संख्या लगभग उस्तै थियो। हिरोशिमामा ९ सेकेन्डमा सकियो भने चाङ्चुनले पाँच महिना समय लिएको थियो। निर्णायक बिन्दुमा सन् १९४८ मा चाङचुनको घेराबन्दी थियो, जसमा लाल सेनाले जिलिन प्रान्तको चाङचुनमा कुओमिन्ताङ सेनालाई पराजित गर्यो।जनवरी १, १९४९ मा कम्युनिष्टहरूले पेकिङलाई आफ्नो नियन्त्रणमा लिए। माओका सेनाहरू विरुद्धको निर्णायक युद्धमा कोमिन्ताङ सेनाहरूले भारी क्षति बेहोरे। १० डिसेम्बर १९४९ को बिहान पीएलए सेनाहरूले मुख्य भूमि चीनको चोङकिङ (छुङकिङ) र चेङ्दुलाई घेराबन्दी गरे र चियाङकाई शेक मुख्य भूमि छोडेर फोर्मोसा (ताइवान) तिर गयो। माओले अक्टोबर १, १९४९ मा ग्रेट अफ हेभेन्ली पीस (तियानमेन) बाट जनवादी गणतन्त्र चीनको स्थापनाको घोषणा आत्मविश्वापूर्ण तरीकाले गरे। १० डिसेम्बरमा  नयाँ जनवादी गणतन्त्र चीनको घोषणा गरेपछि माओ मस्को भ्रमणमा गएका थिए।त्यसपछि स्वदेश फर्केर उनले कम्युनिष्ट पार्टी र देशको प्रशासनको नेतृत्व सम्हाले ।

जनवादी क्रान्तिपछि माओको नेतृत्वमा चीन

कोमिन्ताङमाथि विजय हासिल गरेपछि पहिलो वर्ष मुख्यतया अत्यावश्यक आर्थिक र सामाजिक समस्याहरू समाधान गर्न समर्पित थियो। माओत्सेतुङले कृषि सुधार, भारी उद्योगको विकास र नागरिक अधिकारको सुदृढीकरणलाई विशेष महत्व दिए। लगभग सबै सुधारहरू सोभियत संघको मोडेलमा चिनियाँ कम्युनिष्टहरूले गरेका थिए,  जसले १९५० को प्रारम्भमा चीनमा ठूलो प्रभाव पारेको थियो र यसलाई रूसले ठूलो आर्थिक र सैन्य सहायता प्रदान गरेको थियो। ठूला जमिन्दारको जग्गा जफत गरिएको थियो । पहिलो पञ्चवर्षीय योजनाको रूपरेखाभित्र सोभियत संघका विशेषज्ञहरूको सहयोगमा धेरै ठूला औद्योगिक परियोजनाहरू सञ्चालन भइरहेका थिए ।माओ सन् १९४९–५० को जाडो महिनामा लामो वार्ताका लागि मस्को गए । माओले त्यहाँ चीनको राजनीतिक र आर्थिक क्रान्ति, विदेश नीति, रेलमार्ग, नौसेना आधारहरू र सोभियत आर्थिक र प्राविधिक सहायतामा केन्द्रित वार्ताहरू गरे। त्यसपछि त्यहाँ भएको सम्झौतामा स्टालिनले माओलाई सहयोग गर्ने बचन दिएका थिए। त्यसपछि माओले पार्टीलाई समाज सुधार र नियन्त्रण बढाउने अभियान चलाउनको लागि प्रेरित गरे।

अक्टोबर १९५० मा माओले जन स्वयम्सेवी सेना, जनमुक्ति सेनाको एक विशेष इकाईलाई कोरियाली युद्धमा पठाउने र उत्तर कोरियाको सशस्त्र बल, कोरियाली जन सेनासँगसँगै लड्ने निर्णय गरे। कोरियाली युद्धमा दक्षिण कोरिया र संयुक्त राष्ट्र संघका सेनाहरू विरुद्ध उत्तर कोरियालीहरूसँगै लड्न पठाए।जन-संवयंसेवक सेनाले किम इल-सुङको सेनालाई अतिक्रमण हुनबाट बचायो। त्यसपछि संयुक्त राज्य अमेरिकाले कोरियाली युद्धमा संलग्न भएको कारण जनवादी गणतन्त्र चीनमा व्यापार प्रतिबन्ध लगायो। युद्धको क्रममा १ लाखभन्दा बढी चिनियाँ सैनिकको मृत्यु भएको थियो। त्यस युद्धमा माओका छोरा समेत मारिएका थिए। माओले अपरेशनहरूलाई न्यूनतम विवरणमा निर्देशित गरे। केन्द्रीय सैन्य आयोग (CMC) को अध्यक्षको रूपमा उनी पीएलए र जनवादी गणतन्त्र चीनको सर्वोच्च कमाण्डर-इन-चीफ र पार्टीको अध्यक्ष पनि थिए । कोरियामा चिनियाँ सेनाहरू तत्कालीन नयाँ स्थापित प्रधानमन्त्री चाउ एनलाईको समग्र कमाण्डमा थिए, जनरल पेंग ते हुई क्षेत्रीय कमाण्डर र राजनीतिक कमिसर थिए।

माओको सरकारले सन् १९५० को दशकमा सामाजिक सुधारको प्रयोग गरी अफिमको उपभोग र उत्पादन दुवै उन्मूलन गर्ने काम गर्र्यो। दश लाख दुर्व्यसनीहरूलाई अनिवार्य उपचार गर्न बाध्य पारियो। अफिम उत्पादन गर्ने क्षेत्रमा नयाँ बाली लगाइयो। अफिम उत्पादनको बाँकी भाग चिनियाँ सीमाको दक्षिणमा गोल्डेन ट्राइएंगल क्षेत्रमा सारियो। भूमिसुधार अभियानका क्रममा कम्युनिष्ट पार्टीले आयोजना गरेको कार्यक्रम अनुसार जनिमन्दारहरूबाट जमिन खोसेर गरीब किसानहरूलाई वितरण गरियो, जसले आर्थिक असमानतालाई निकै कम गर्यो।  सन् १९५१ मा माओले धनी पूँजीपति र राजनीतिक प्रतिद्वन्द्वीहरूलाई लक्षित गरेर शहरी क्षेत्रहरूलाई भ्रष्टाचारबाट मुक्त गर्ने प्रयासमा तीन विरोधी र पाँच विरोधी अभियान नामक लगातार दुईवटा अभियानहरू शुरु गरे। जहाँ तीन विरोधी अभियान सरकार, औद्योगिक र पार्टीका पदाधिकारीहरूमा केन्द्रित शुद्धीकरण थियो। त्यसैगरी  पाँच विरोधी अभियानले सामान्य रूपमा पूँजीवादी तत्वहरूलाई लक्षित गर्दै आफ्नो दृष्टिकोणलाई फराकिलो बनाएको थियो। माओले अपराधीहरूलाई आलोचना र सुधार गर्न वा श्रम शिविरमा पठाउनुपर्नेमा जोड दिए ।

माओ जनतामा क्रान्तिकारी भावनाको कमीको बारेमा चिन्तित थिए। उनले राष्ट्रिय अर्थतन्त्रका सबै क्षेत्रहरूमा “ग्रेट लीप फर्वार्ड” सुनिश्चित गर्ने र यी समस्याहरूको समाधान गर्ने निर्णय गरे। १५ वर्षमा ग्रेट ब्रिटेनको उत्पादन मात्रामा पुग्न, देशको लगभग सम्पूर्ण ग्रामीण र आंशिक रूपमा शहरी जनसंख्या स्वायत्त कम्युनमा संगठित हुने नीति लिए । कम्युनहरूमा जीवन सामूहिक थियो । प्रत्येक कम्युनले आफू र वरपरका शहरहरूलाई मात्र खाद्यान्न उपलब्ध गराउने होइन औद्योगिक उत्पादनहरू पनि गर्नुपर्थ्यो ।  सन् १९५३ र १९५८ को बीचमा माओले चीनलाई औद्योगिक शक्ति बनाउने उद्देश्यले पहिलो पञ्चवर्षीय योजनाको शुरुवात गरेका थिए। शक्तिको एकीकरण पछि माओले पहिलो पञ्चवर्षीय योजना (१९५३-१९५८) शुरु गरे, जसको उद्देश्य विश्व शक्ति बन्नको लागि चीनलाई कृषिमा मात्र रहने निर्भरताको अन्त्य गर्ने थियो। अब सोभियत संघको सहयोगमा  नयाँ औद्योगिक प्लान्टहरू निर्माण गरियो र कृषि उत्पादन घट्दै गयो। सोभियत संघको सहयोगमा उद्योगले पर्याप्त पूँजी उत्पादन गर्न थाल्यो । त्यसपछि माओले द्रूत गतिमा सामूहिकीकरणको चरण पनि शुरु गरेका थिए। चिकपाले साक्षरता बढाउने अभियानलाई पनि तीव्रतापूर्वक अगाडि बढायो। ठूला-ठूला औद्योगिकीकरणका आयोजना पनि शुरु गर्न थाल्यो। यस अवधिमा अपनाइएका कार्यक्रमहरूमा ‘हन्ड्रेड फ्लावर्स’ अभियान पनि समावेश थियो, जसमा माओले चीनलाई कसरी शासन गर्ने भन्ने विषयमा फरक-फरक विचारहरू प्रस्तुत गर्न भनेका थिए। यसलाई माओको दक्षिणपन्थी विरोधी आन्दोलनसँग पनि जोडिएको थियो।

जनवरी १९५८ मा  माओले दोस्रो पञ्चवर्षीय योजना शुरु गरे, जसलाई ग्रेट लीप फर्वार्ड भनिन्छ। यो योजना चीनलाई कृषि प्रधान राष्ट्रबाट औद्योगिक राष्ट्रमा रूपान्तरण गर्ने योजना थियो। यो सोभियत मोडेलको रूपमा आर्थिक विकासको लागि वैकल्पिक मोडेल थियो र यसमा भारी उद्योग संचालन गर्ने योजना थियो। यो नीतिको पार्टीमा रहेका अन्यले पनि वकालत गरेका थिए। यो आर्थिक कार्यक्रम अन्तर्गत अपेक्षाकृत साना कृषि समूहहरूलाई ठूला जनसमुदायहरूमा विलय गरियो र धेरै किसानहरूलाई ठूला-ठूला पूर्वाधार परियोजनाहरू र फलाम र इस्पात उत्पादनको काम गर्न लगायो । केही निजी खाद्य उत्पादनमा प्रतिबन्ध लगाइएको थियो र पशुधन र कृषि उपकरणहरू सामूहिक स्वामित्वमा ल्याइयो। ग्रेट लीप फर्वार्ड अन्तर्गत  माओ र अन्य पार्टी नेताहरूले नयाँ कम्युनहरूलाई विभिन्न प्रकारका नयाँ कृषि प्रविधिहरू लागू गर्ने निर्देशन दिए । स्टिल उत्पादन र पूर्वाधार परियोजनाहरूमा श्रमको विचलनको संयुक्त प्रभाव र चक्रीय प्राकृतिक प्रकोपहरूले गर्दा १९५९ मा अन्न उत्पादन क्रमशः घट्दै गयो। यतिबेलै भयंकर खडेरी र बाढीको प्रकोप पनि सृजना भयो। अब अनिकाल बढ्नथाल्यो। अनिकालले गर्दा धेरै मानिसहरूको मृत्यु समेत भयो। 

१९५८ को शरद ऋतुको अन्तमा  माओ त्से तुङले ग्रेट लीप फर्वार्डको व्यापक अभ्यासको कडा निन्दा गरे, जसको कारणले किसानहरूलाई पर्याप्त खाना र आराम बिना नै श्रमको अधीनमा राखिएको थियो र त्यसको परिणामस्वरूप महामारी, भोकमरी र मृत्यु सिर्जना भएको थियो। त्यस समयमा  माओले आधिकारिक शक्तिमा दक्षिणपन्थी विरोधी दबाब “जीविकाको मूल्यमा उत्पादन” को प्रमुख कारण हो भनी स्पष्ट रूपमा स्वीकार गरे। यद्यपि ग्रेट लिप फर्वार्डको परित्यागले मात्र यी समस्याहरू समाधान हुन सक्छन् भन्ने कुरामा भने उनी सहमत थिएनन। उनी समस्या सुधार गर्न कडा रूपमा प्रस्तुत भए ।

चीन-सोभियत विभाजन शीत युद्धको प्रमुख घटनाहरू मध्ये एक थियो, जुन बर्लिन पर्खालको निर्माण, क्युवाली मिसाइल संकट, दोस्रो भियतनाम युद्ध, र चीन-अमेरिकी सम्बन्धको समान महत्त्व थियो। विभाजनले सामान्य रूपमा दोस्रो शीत युद्धको लागि ढाँचा तय गर्न मद्दत गर्यो र विशेषगरी दोस्रो भियतनाम युद्धको पाठ्यक्रमलाई प्रभावित गर्यो। मार्च १९५३ मा स्टालिनको मृत्यु पछि निकिता ख्रुश्चेभको अधिक उदारवादी सोभियत नेतृत्वको कारण सोभियत संघ र चीन बीचमा विभाजन भयो। केवल अल्बानियाले खुला रूपमा चीनको पक्ष लियो। स्टालिनले माओले चिनियाँ कम्युनिष्ट पार्टीको नियन्त्रण लिनु अघि नै आफूलाई सही मार्क्सवादी विचारको उत्तराधिकारीको रूपमा स्थापित गरेका थिए । त्यसकारण माओले कुनै पनि स्टालिनवादी सिद्धान्तको उपयुक्ततालाई कहिल्यै चुनौती दिएनन् । स्टालिनको मृत्युपछि  माओले मार्क्सवादी सिद्धान्तको नेतृत्व आफूमा जानेछ भन्ने विश्वास गरे । ख्रुश्चेभ र माओ बीचको तनावले सोभियत संघको कम्युनिष्ट पार्टी र सीसीपी बीचको अघिल्लो सम्बन्धलाई नष्ट गर्‍यो। चीनमा  पहिलेको पक्षपाती सोभियतहरूलाई अब संशोधनवादीको रूपमा निन्दा गरियो र अमेरिकी साम्राज्यवादसँगै विरोध गर्ने आन्दोलनको रूपमा सूचीबद्ध गरियो। सन् १९५९ सम्ममा सोभियत संघसँग चीनको सम्बन्ध निकै बिग्रिएको थियो। ग्रेट लीप फर्वार्ड, चीनको आणविक महत्वाकांक्षा  र चीन-भारत युद्ध (१९६२) को सम्बन्धमा दुई साम्यवादी शक्ति असहमत थिए। सन् १९६२ सम्म चीन-सोभियत विभाजनमा चीन र सोभियत संघले एकअर्कासँग सम्बन्ध तोडेका थिए।

आंशिक रूपमा दक्षिण कोरिया, जापान र ताइवानमा शत्रु अमेरिकी सैन्य अड्डाहरूले घेरिएको  चीनले अब उत्तर र पश्चिममा सोभियत संघबाट नयाँ खतराको सामना गर्यो। आन्तरिक संकट र बाह्य खतरा दुवैले माओबाट असाधारण राज्य कौशलको माग गरे  तर चीनले नयाँ दशकमा प्रवेश गर्दा चीनका राजनीतिज्ञहरू एक-अर्कासँग शत्रुतापूर्ण टकरावमा थिए।

जुलाई १९५९ मा लुसानमा पेङ ते हुईसँगको संघर्षपछि माओले नयाँ, अझ कठोर दक्षिणपन्थी विरोधी अभियानको सन्दर्भमा ग्रेट लिप फर्वाडलाई पुनर्जीवित गरे, जसलाई उनले सन् १९६० को वसन्तमा प्रवर्द्धन गरेका थिए। १९६० को वसन्तसम्म  माओले असामान्य मृत्यु र अन्य दुर्व्यवहारको बारेमा चिन्ता व्यक्त गरे । प्रकोपको कारण माओको प्रतिष्ठामा ठूलो आँच आयो। उनी अन्ततः १९६२ मा यो नीति त्याग्न बाध्य भए ।त्यसपछि लिउ शाओची र देङ सियाओपिङ जस्ता उदारवादी पार्टी नेताहरू शीर्ष नेतृत्वमा आए। द ग्रेट लीप फर्वार्ड अभियान तात्कालिक प्रकोप र अन्य कारणले बहुसंख्यक चिनियाँहरूको लागि एक त्रासदी जस्तै थियो।

जनवरी १९६२ मा बेइजिङमा “सात हजार पार्टी कार्यकर्ता सम्मेलन” भनिएको एक प्रमुख कम्युनिष्ट पार्टीको सम्मेलनमा लिउ शाओचीले चीनमा व्यापक अनिकालको लागि परियोजनालाई दोष दिँदै ग्रेट लीप फर्वार्डको निन्दा गरे। प्रतिनिधिहरूमध्ये बहुमत यसमा सहमत भए  तर रक्षा मन्त्री लिन प्यायोले भने माओको दृढतापूर्वक समर्थन गरे। यसपछि माओलाई सीसीपीको आन्तरिक शक्ति संरचनाभित्र धकेलियो । उदारीकरणको छोटो अवधि पछि माओ र लिनले पुनरागमनको योजना बनाए। लिउ शाओची र देङ सियाओपिङले विभिन्न सुधारात्मक कार्यक्रममार्फत् अनिकालको सबैभन्दा खराब प्रभावलाई कम गर्न क्यानडा र अष्ट्रेलियाबाट अनाज आयात गरेर अर्थतन्त्रलाई बचाए।

जुलाई १९६६ मा माओ नेतृत्वमा फर्के र  बेइजिङमा आए। अब माओले सांस्कृतिक क्रान्तिको नेतृत्व गरे। अगस्ट १९६६ मा ७३ वर्षीय माओले कम्युनिष्ट केन्द्रीय समितिको बैठकमा भाषण दिए। त्यसपछि पार्टीको उदारवादी प्रवृत्ति मुख्यतया लिउ शाओचीमाथि आक्रमण गरे। त्यसको केही समयपछि माओको निर्देशनमा केन्द्रीय समितिले सोह्र बुँदे दस्तावेजलाई अनुमोदन गर्‍यो, जुन व्यावहारिक रूपमा महान् सर्वहारा सांस्कृतिक क्रान्तिको कार्यक्रम बन्यो। यो पेकिङ विश्वविद्यालयका प्राध्यापक नी युआन्जीको नेतृत्वमा भएको आक्रमणबाट शुरु भयो। त्यसपछि  विद्यार्थी र माध्यमिक विद्यालयका विद्यार्थीहरू, रूढिवादी र प्रायः भ्रष्ट शिक्षक र प्राध्यापकहरूको विरोध गर्न लागियो । यसको लागि  क्रान्तिकारी भावनाहरू माओवाट प्रभावित थिए,  जसलाई वामपन्थीद्वारा कुशलतापूर्वक परिचालन गरिएको थियो। उनीहरूले रेड गार्ड्सको एकाइहरूमा व्यवस्थित गर्न शुरु गरे। वामपन्थीद्वारा नियन्त्रित प्रेसमा उदार बुद्धिजीवीहरू विरुद्ध अभियान चलाइयो । ५ अगस्टमा माओत्सेतुङले आफ्नो हेडक्वार्टरमा आगो लगाउ शीर्षकमा लेख प्रकाशित गरे, जसमा उनले केन्द्र र क्षेत्रका केही प्रमुख साथीहरूलाई पूँजीपति वर्गको अधिनायकत्व लागू गरेको र महान सर्वहाराको आन्दोलनलाई दबाउन खोजेको आरोप लगाए। पिपुल्स आर्मीको सैन्य समर्थनमा रेड गार्ड आन्दोलन व्यापक भयो। देशभरी  प्रमुख कार्यकर्ता र प्रोफेसरहरूको सामूहिक प्रशिक्षण आयोजना गरियो । अगस्ट १९६६ मा लाखौंको र्‍यालीमा माओले रेड गार्डहरूको कार्यलाई पूर्ण समर्थन र अनुमोदन गरे । माओले देशका युवाहरुलाई दक्षिणपन्थीबाट क्रान्ति फिर्ता लिन आह्वान गरे ।समाजका केही उदार पूँजीवादी तत्वहरूले समाजवादी संरचनामा खतरा पैदा गरेको विश्वास गर्दै रेड गार्डका युवाहरूको समूहले समाजका सबै तहका अधिकारीहरू र आफ्नै न्यायाधिकरणहरूका विरुद्ध लडे । सांस्कृतिक क्रान्तिको क्रममा चीनमा लगभग सबै विद्यालय र विश्वविद्यालयहरू बन्द गरिएका थिए र शहरहरूमा बस्ने युवा बुद्धिजीवीहरूलाई ग्रामीण इलाकाका किसानहरूद्वारा पुनः शिक्षित हुन आदेश दिइएको थियो, जहाँ उनीहरूले कडा शारीरिक श्रम र अन्य श्रम गरेका थिए। सांस्कृतिक क्रान्तिले चीनको धेरैजसो परम्परागत सांस्कृतिक सम्पदालाई ध्वस्त पारेको थियो। सांस्कृतिक क्रान्तिले चिनियाँ जीवनको हरेक भागमा प्रवेश गरेको थियो । यसले नयाँ संस्कृति निर्माण गर्ने अभियानलाई तीव्र बनाएको थियो। यद्यपि यो विवादास्पद हुनबाट भने बचेन। यस अवधिमा माओका सबै विचारहरू प्रतिध्वनित गर्ने लिन पियाओलाई आफ्नो उत्तराधिकारीको रूपमा रोजे। लिनलाई पछि आधिकारिक रूपमा माओको उत्तराधिकारीको रूपमा घोषणा गरियो। यद्यपि १९७१ सम्म यी दुई व्यक्तिहरू बीचको विभाजन स्पष्ट भइसकेको थियो।पछि लिनले माओमाथि सैन्य विद्रोह वा हत्या प्रयास गर्ने योजना बनाएको बताइएको थियो। लिन पियाओको सेप्टेम्बर १३, १९७१ मा मङ्गोलियन एयरस्पेसमा विमान दुर्घटनामा मृत्यु भयो। भनिन्छ उनी पक्राउ पर्ने डरले चीनबाट भागेका थिए। सीसीपीले लिन पियायोलाई अपदस्थ गर्ने योजना बनायो र लिनलाई मरणोपरान्त पार्टीबाट निष्कासन गरेको घोषणा गर्‍यो। यस समयमा माओले धेरै शीर्ष नेताहरूको विश्वास गुमाए।

१९६९ मा माओले सांस्कृतिक क्रान्ति समाप्त भएको घोषणा गरे, यद्यपि चीनभित्र र बाहिरका विभिन्न इतिहासकारहरूले सांस्कृतिक क्रान्तिको अन्त्य पूर्ण रूपमा भने माओको मृत्यु र ग्याङ अफ फोरको गिरफ्तारीसँगै भएको बताउँदछन्। पछिल्ला चरणहरू चियाङ चिङ (म्याडम माओ) र उनको समूहले निर्देशित गरेका थिए, जसलाई “गैंग अफ फोर” भनिन्छ, जसमा च्याङ चिङ, च्याङ चुन चियायो, वाङ हुङ वेन र यायो वेन युवायो थिए।

सन् १९७० को दशकमा माओको स्वास्थ्य निरन्तर बिग्रँदै गयो ।आफ्नो जीवनको अन्तिम वर्षहरूमा  माओको एमियोट्रोफिक लेटरल स्क्लेरोसिस साथै धुम्रपान र मुटुको समस्याका कारण हुने फोक्सोको रोगका कारण स्वास्थ्य बिग्रिएको थियो। सन् १९७६ को जुलाईसम्ममा ग्रेट ताङ्सान भूकम्पका कारण देश संकटमा परेको बेला ८२ वर्षीय माओ बेइजिङको अस्पतालको बेडमा थुनिएका थिए। सेप्टेम्बरको शुरुमा उनलाई दुईवटा ठूलो हृदयघात भयो र ९ सेप्टेम्बर १९७६ मा लाइफ सपोर्ट हटाइएपछि उनको मृत्यु भयो।

माओ–त्से–तुङ क्रान्तिकारी राजनीतिज्ञ हुनुका साथै राजनीतिक दार्शनिक पनि थिए । चीनको परिस्थितिअनुसार उनले आफ्ना केही विशेष सिद्धान्तहरू प्रस्तुत गरेका थिए ।उनले धेरै पुस्तकहरू रचे, जुन आज कम्युनिष्टहरूका महत्त्वपूर्ण रचना मानिन्छन्।माओ राजनीतिक र दार्शनिक साहित्यका लेखकका रूपमा पनि चिनिन्छन्। सन् १९४९ भन्दा अघिका उनका लेखहरूको मुख्य संग्रह माओत्सेतुङको संकलित रचनाहरूको रूपमा सन् १९५१ देखि पिपुल्स पब्लिशिङ हाउसले चार खण्डमा प्रकाशित गरेको थियो। पाँचौं खण्डले १९५७ सम्मको समयरेखाको उल्लेख गर्दछ। उनको अध्यक्ष माओत्से-तुङका उद्धरणहरू शीषर्क रेड बुक अत्यन्तै चर्चित छ। यो लिन पियायोद्वारा सम्पादन गरिएको उनका धेरै भाषणहरू र लेखहरूको संक्षिप्त अंशहरूको संग्रह हो। माओले सत्ता प्राप्त गर्नुअघि र पछि राजनीतिक रणनीति, टिप्पणी र दर्शनमाथि व्यापक रूपमा लेखेका थिए। यी मध्ये सबैभन्दा प्रभावशाली कृतिहरू हुनानमा किसान आन्दोलनको अनुसन्धानमा प्रतिवेदन (मार्च १९२७), छापामार युद्ध (सन् १९३७), अभ्यासबारे (सन् १९३७), अन्तर्विरोधबारे (१९३७), लम्बे अभियान (१९३८), नर्मन बेथुनको सम्झनामा (१९३९), नौलो जनवादबारे (१९४०), साहित्य र कला सम्बन्धी येनानमा संबोधन (१९४२), जनताको सेवा गर (१९४४), पहाड पन्छाउने मूर्ख बुढो मानिस (१९४५), संयुक्त सरकारबारे (१९४५), जनताको जनवादी अधिनायकत्व (१९४९),  जनता बीचको अन्तरविरोधको सही संचालन (१९५७), आदि हुन्। यसबाहेक उनका संकलित रचनाहरू र छानिएका रचनाहरूको रूपमा पनि पुस्तकहरू छन्, जहाँ उनका सम्पूर्ण कार्यहरू संकलन गरिएका छन्। उनका रचनाहरूमा उनले सम्पूर्ण आफ्ना र चिनियाँ कम्युनिष्ट पार्टीका विचारहरू समेत समावेश गरेका छन्। माओ उच्च व्यक्तिगत शैलीका कुशल चिनियाँ लेखक थिए। उनले लेखेका पुस्तकहरू आज पनि कम्युनिष्टहरुले खोजी-खोजीकन पढ्ने गरेको पाइन्छ। उनको लेखनशैली सर्वसाधारणले पनि बुझ्नसक्ने एकदमै सरल रहेको देखिन्छ।

सन्दर्भ ग्रन्थहरू

1. mao’s collected works of volume  1-9

2. Mao- On the Correct Handling of the Contributions among the people

3. Mao tsetung, Chau enlai and the evolution of the Chinese Communist Leadership

4. Mao-Zedong-and-China-in the-Twentieth-Century-World_A-Concise-History-Rebecca E. Karl

5. The Cultural Revolution and rise of Mao in China

6. २९)Maos-Road-to-Power-Vol-1 to 6

7.  Different website research

8. Cultural Revolution and Industrial Organization in China – Charles Bettelheim, Rahul Foundation

9. Maotsetung’s Immortal Contribution – Bob Avakian, Rahul Foundation

10. Mao – Jonathan Spence – Phoenix

11. On war-Strategy,Guerrilla Warfare and Doctrine- Maotsetung, Natraj Publication

12. The_Writings_of_Mao_Zedong__1949_1976__Volume_2__January_1956_December_1957

13. The_Writings_of_Mao_Zedong__1949_1976_Vol_1__September_1949_December_1955

14. Chairman_Mao_Tse_Tung__039_s_Important_Talks_with_Guests_from_Asia__Africa_and_Latin_America

15. )Mao__039_s_Last_Revolution

16. Mao_Tse_Tung_on_New_Democracy

17. On_Practice_and_Contradition__Revolutions_

18. The_Wisdom_of_Mao_Tse_Tung

19. Chinese Strategic Thinking under Maotsetung-W. A. C. ADIE
20. मार्क्स देखि माओत्सेतु‌ङसम्म – जर्ज थोम्सन, अनुवाद – भगवानचन्द्र ज्ञावली

21. माओ की आत्मकथा एवं लम्बा अभियान – एड्गर स्नो हिन्दी, अन्तर्राष्ट्रिय प्रकाशन

22. अध्यक्ष माओत्सेतुङ-खेम थपलिया, ब्रदर बुक्स पब्लिकेसन
23. माओत्सेतुङ र चर्चित विचारहरु – केशवराज देवकोटा

24. माओ के बाद चीन मे मार्क्सवाद – कल्पना मिश्र हिन्दी, ग्रन्थशिल्पी प्रकाशन

25. जीवन और संस्मरण – स्टालीन और माओ – राहुल सांकृत्यायन

26.  मा‌ओत्सेतुंग एक जीवनी – हंसराज रहबर हिन्दी, साक्षफ पेपरबैक्स

27. माओत्सेतुंगका रचनाहरु भाग १ देखि ५– नेपाली, अनुवादक – कृष्णदास श्रेष्ठ र खगेन्द्र संग्रौला

28. माओवादी अर्थशास्त्र र समाजवादको भविष्य –  रेमण्ड लेट्टा – अनुवादक केशरी अम्गाइ

29. दर्शनबारे पाँच कृति – माओत्सेतुंग – जनस्रष्टा प्रकाशन

30. विश्व सर्वहारा वर्गका महान गुरुहरूका उद्दरणहरू – नारायण गिरी,  पैरवी बुक्स हाउस

31. आधारभूत कार्यनीतिहरू छापामार युद्धबारे – माओ, अनुवाद – विश्वास, जनमुक्ति सेना नेपाल

32. माओ चे तुङ – हिन्दी,  राहुल सांकृत्ययान, किताब महल

33. माओत्सेतुङ – राम असारे वर्मा, प्रगति पुस्तक प्रकाशन

34. महान सर्वहारा सांस्कृतिक क्रान्तिका दस्तावेजहरू – चिकपा केस, अनुवाद – राम बहादुर बुढा, जनस्रष्टा प्रकाशन

35. राज्यको नयाँ रचनामा मओ – भवानी बराल, बुक क्लव विजयपुर

36. चीनको राजनीतिक इतिहास – प्रा डा षडमुखबहादुर थापा, चीन अध्ययन केन्द्र

37. चिनियाँ कम्युनिष्ट पार्टीभित्र दुई लाइन संघर्षको इतिहास – अनुवाद – देवेन्द्र तिम्ला, प्रगति पुस्तक सदन