रूसको अभूतपूर्व क्रान्तिको बुँदागत रूपमा संक्षीप्त अध्ययन

लेखन, संकलन, सम्पादन र अनुवाद – नारायण गिरी

रुसी क्रान्तिको बेला निर्वासनबाट रुस फर्किएपछि भीडलाई सम्बोधन गर्दै लेनिन

परिचय

• सन् १९१७ मा भएको रूसको क्रान्ति मानव जातिको इतिहासमा सम्पूर्ण मानवताको लागि अनेकौं मूल्यमान्यता र अवस्थाहरूलाई जन्म दिएको एक अभूतपूर्व क्रान्ति थियो।
• यो क्रान्तिको सम्पूर्ण संसारमा युगान्तरकारी प्रभाव पर्नगएको थियो।
• रूसी क्रान्ति १९औं शताब्दीमा पूँजीवादले निम्त्याएका विभिन्न सम्स्याहरूको परिणाम थियो।

क्रान्तिको कारण

• यो क्रान्तिका मुख्य कारणहरूमा – निरंकुश राजतन्त्र, सामाजिक-आर्थिक विषमता,  किसानहरूको खराब अवस्था,  श्रमजीवीहरूको दर्दनाक स्थिति,  समाजवादी विचारधाराको विकास, दार्शनिक विद्वानहरूको भूमिका,  तत्कालीन परिस्थिति, युद्धको जर्जर अवस्था, आदि थिए।  
• त्यतिबेलासम्म रूसमा रोमानोभ वंशको निरंकुश जारशाही राजतन्त्र रहेको थियो।
• यो राजतन्त्र दैवीय सिद्धान्तमा आधारित थियो, जहाँ राजाको इच्छा नै सबथोक हुन्थ्यो। कानून निर्माणदेखि लिएर सबै राज्यको क्रियाकलाप उसैमा निर्भर हुन्थ्यो।
• यो शासन वंशानुगत कुलीन र सामन्ती वर्गद्वारा संचालन गरिन्थ्यो।
• राजतन्त्रले जनताका आम समस्याहरूप्रति कुनै ध्यान दिदैनथ्यो। त्यसैले व्यापक रूपमा जनअसन्तोष वृद्धि भइरहेको थियो।
• रूसमा दुई वर्ग विद्यमान थिए, जसमा एउटा विशेषाधिकार प्राप्त वर्ग थियो भने अर्को विशेषाधिकारविहीन वर्ग थियो।
• यहाँ शोषक र शोषित वर्ग थिए। शोषक वर्गले शोषितहरूलाई नराम्रोसँग अन्याय, अत्याचार र दमन गर्दथ्यो।
• यही शोषित वर्गले नै सामाजिक-आर्थिक रूपमा भएको असमानताको विरुद्धमा क्रान्तिको शुरुवात गरेको थियो।
• रूसमा एक तिहाइ भूमिहीन किसान थिए।
• भूमिहीन किसानहरूले जमिन्दार र सामन्तहरूको भूमिमा काम गर्नुपर्दथ्यो।
• यिनीहरूमाथि विभिन्न अनावश्यक कर  लादिएको थियो। त्यसकारणले गर्दा उनीहरूको आर्थिक स्थिति झन भनो झन कष्टकर हुँदै गयो। जीवनयापनमा समस्या बढ्दै गयो।
• सन् १८६१ मा कृषि दासहरूलाई मुक्तिको घोषणा गरिएको थियो तर यसबाट पनि किसानहरूको अवस्थामा परिवर्तन आएन।
• उपरोक्त विविध कारणहरूले गर्दा सन् १९०५ मा युक्रेनको दक्षिण-पश्चिमी भाग, ककेशस, पोल्याण्ड र भोल्गा नदी क्षेत्रमा किसानहरूको विद्रोह भएका थिए।
• रूसमा औद्योगिकीकरणको विकास भने ढिलो भएको थियो।
• औद्योगिक विकासको लागि पूँजी पनि विदेशबाट नै आएको थियो।
• विदेशी पूँजीपतिहरूले नाफामा मात्र ध्यान दिए।
• श्रमिकहरूको शोषण व्यापक रूपमा वृद्धि भयो भने कार्य घण्टा पनि १६ देखि १८ सम्म पुग्यो।
• किसान र मजदूरहरूको दयनीय स्थितिमा भएको बेलामा रूसमा समाजवादी विचारको प्रचारप्रसार भइरहेको थियो।
• समाजवादी क्रान्तिकारी पार्टीले कृषक र मजदूरका हितका मुद्दाहरू उठाएर भूमि र कारखानाका सम्याहरूको समाधान गर्ने विचार व्यक्त गरे ।
• समाजवादी विचारधारा धार्मिक, जातीय, नश्लीय र वर्गीय विभेदलाई अन्त्य गर्ने सोचका साथ अगाडि बढेको थियो।
• यही बीचमा जार निकोलस द्वितीयले रूसीकरणको नीतिमा बल दिएको थियो।
• त्यसपछि रुसी जातिहरू पनि समाजवादी विचारधाराको पक्षमा आएका थिए।
• रूसी सामाजिक जनवादी पार्टी सन् १९०३ मा बोल्शेभिक र मेन्शेभिक गरी दुई भाग विभाजित भयो।
• बोल्शेभिक नेताहरूमा भी.आई. लेनिन, स्टालिन, ट्राटस्की,  आदि थिए। बोल्शेभिक क्रान्तिकारी परिवर्तनमा जोड दिन्थे।
• मेन्शेभिक गुट क्रमिक सुधारको पक्षधर थियो । यसले संवैधानिक तरीकाले शासन सुधारमा बल दिन्थ्यो। केरेन्स्की मेन्शेभिकको नेता थियो।
• इभान तुर्गेनेभ, दोस्तोयेब्स्की, लियो टोल्सटोय, मेक्सिम गोर्की जस्ता लेखक र दार्शनिकहरूले जनतालाई क्रान्तिप्रति उत्प्रेरित गरिरहेका थिए।
• गोर्कीको विश्वप्रसिद्ध उपन्यास ‘आमा’ ले मानिसहरूमा राष्ट्रियताको भावना उजागर गरिदियो भने टोल्सटोयको ‘युद्ध र शान्ति’ले रूसीहरूमा गौरवको भावना जागृत गरिदियो।

सन् १९०५ को क्रान्तिपछिको अवस्था

•  सन् १९०५ मा जापानले आफ्नो साम्राज्यवादको विस्तारको क्रममा चीनको मंचुरिया क्षेत्रमा आक्रमण गरेको थियो। यही क्रममा त्यहाँ रहेका रूसका सेनाहरूसँग उसको युद्ध भयो।
• यो युद्धमा रूसको पराजय भयो र यो पराजयले राजतन्त्रको कमजोरी प्रष्ट भयो।
• यही क्रममा रूसको आर्थिक, सामाजिक एवं सैनिक कमजोरी हटाउनको लागि जनताले प्रतिनिधि सभा (ड्यूमा) को गठनको माग गरे।
• सेन्ट पिटर्सवर्गमा मजदूरहरूले ९ जनवरी १९०५ मा पादरी गेपोनको नेतृत्वमा एक शान्तिपूर्ण जुलुस निकालेका थिए। जारले यसको निर्ममतापूर्वक दमन गरायो।
• यो दिन आइतवार थियो त्यसकारण यसलाई रक्तपातपूर्ण आइतवारको नामले चिनिन्छ।
• सन् १९०५ को आन्दोलनलाई वास्तविक क्रान्तिको दर्जा दिइँदैन तर यसलाई सफलताको एक कडी मानिन्छ।
• लेनिनले पनि सन् १९०५ को यो परिवर्तनको महत्त्वलाई निरूपित गर्दै के भनेका थिए भने १९०५ को पूर्वाभ्यास बिना अक्टुबर १९१७ को बोल्शेभिक क्रान्तिको सफलता संभव थिएन।

• आखिरीमा आन्दोलनले व्यापक रूपले लिंदै गएपछि रूसी शासकले जनताका मागहरूसमक्ष झुक्नुपर्‍यो। त्यसपछि ड्यूमाको गठन गरियो।
• ड्यूमाको गठनले नागरिक अधिकारहरूको स्वीकृति एवम् निरंकुश राजतन्त्रको पतनको शूरूवातलाई सूचित गरिरहेको थियो।
• प्रधानमन्त्री प्योत्र स्टोलिपिन (१९०६-११) द्वारा विभिन्न भूमिसुधार ल्याउने कोशिस गरियो। तर किसानहरूको संख्यामा तीव्र वृद्धि भएपछि सुधार असफल भयो।
• रूसी ड्यूमामा धेरै संख्यामा कट्टरपन्थि र उग्र राजनीतिक दल आए।
• जार निकोलस द्वितीयले यसलाई निरन्तर प्रतिरोधकको रूपमा हेर्नलाग्यो।
• सन् १९०६ को प्रथम ड्यूमामा चुनावमा जमिन्दार वर्गलाई मात्र भोट प्राप्त होस् भनेर धाँधली गरियो। पछि यसलाई विघटित गरियो।
• सन् १९०७ को दोस्रो ड्यूमा पनि विघटित गरियो। चुनावी प्रणालीलाई कठोर बनाइयो।
• सन् १९०७-१२ को तेस्रो ड्यूमा र सन् १९१२-१९१७ को चौथो ड्यूमा भने धेरै पुरातनवादी थियो र यो धेरै समय चलेको थियो।
• रूसले साम्राज्यवादी लाभको लागि पहिलो विश्वयुद्धमा भाग लिएको थियो।
• यो युद्धमा भाग लिएको कारणले रूसको आर्थिक अवस्था नराम्ररी बिग्रियो।
• सैनिकहरूलाई पर्याप्त मात्रामा युद्धसामग्री उपलब्ध गराइएन। यसकारणले गर्दा सैनिकहरू पनि असन्तुष्ट भए।
• यस्तै अवस्थामा सन् १९१६-१७ मा रूसमा ठूलो अनिकाल लागेको थियो र त्यसमा धेरै खाद्यान्न संकट पैदा भएको थियो।

रूसको क्रान्तिका चरण

• रूसको क्रान्ति फरवरी १९१७ (मार्च १९१७)  र अक्टुवर १९१७ (नोभेम्बर १९१७) गरी दुई चरणम भएको थियो।
• फेब्रुअरी १९१८ (गेग्रोरियन क्यालेन्डर अनुसार मार्च १९१७) क्रान्तिको शुरुवात २२ जनवरी १९१७ मा सेन्ट पिटर्सवर्गको एक फ्याक्ट्रिमा तालाबन्दीको घोषणासँग शुरु भएको थियो।
• भोलिपल्ट यो फ्याक्ट्रीका मजदूरहरूको समर्थनमा अन्य ५० फ्याक्ट्रीका मजदूरहरूले पनि हड्तालको घोषणा गरिदिए।
• यी सम्पूर्ण कारखानाहरूमा हड्तालहरूको नेतृत्व महिलाले समेत गरिरहेका थिए।
• २५ फेब्रुअरी १९१७ मा सरकारले ड्यूमालाई बर्खास्त गरिदियो।
• २७ फेब्रुअरी १९१७ मा प्रदर्शनकारीहरूले पुलिस कार्यालयहरूमा हमला गरी तिनीहरूलाई तहसनहस बनाइदिए।
• त्यसपछि सिपाही र मजदूरहरू मिलेर एउटा सोभियत वा परिषदको गठन गरे।
• यहीँबाट पेट्रोग्राद सोभियतको जन्म भएको थियो।
• अब जार निकोलस द्वितीयले आफ्नो भाई ड्यूक माइकलको पक्षमा सत्ताको परित्याग गरिदियो।
• त्यसपछि ल्भोभको नेतृत्वमा एक अन्तरिम सरकारको गठन गरियो।
• यस बीचमा लेनिन विदेशमा निर्वासित जीवन बिताइरहेका थिए। उनी रूस फर्किए र आफ्नो अप्रिल थेसिस प्रकाशित गरे।
• अप्रिल थेसिसमा युद्ध समाप्त गरिनुपर्ने, सम्पूर्ण जमिन किसानहरूलाई प्रदान गरिनुपर्ने र बैंकहरूको राष्ट्रियकरण गरिनुपर्ने कुरा उल्लेख गरिएको थियो।
• अब बोल्शेभिकहरूले धर्ना र प्रदर्शन गर्ने कार्यलाई निरन्तरता दिइरहे।
• अव्यवस्था र अराजकताको यो माहौलमा ल्भोभले राजीनामा दियो।
• त्यसपछि मेन्शेभिक पार्टीको केरेन्स्की नयाँ प्रधानमन्त्री बनेर नयाँ सरकारको गठन गर्यो।
• राजतन्त्र हटाएपछि स्थापित भएको सरकारको नेतृत्व कुलीन र मध्यम वर्गको हातमा पुगेको थियो।
• जारबाट सत्ता मजदूर वर्गले लिएका थिए तर तरून्तै त्यसलाई मध्यम वर्गले लिएको थियो।
• जुलाई १९१७ मा अस्थायी सरकारको विरुद्ध भयंकर प्रदर्शन शुरु भयो। त्यसपछि बोल्शेभिक आन्दोलनलाई गैरकानूनी घोषणा गरियो।
• बोल्शेभिक अखबार प्राब्धामाथि पनि प्रतिबन्ध लगाइयो।
• यही बीचमा प्रधान सेनापति जनरल कार्निलोभले सेप्टेम्बरको शुरूमा शासनमा अधिकार जमाउने प्रयास गरेको थियो। तर ऊ असफल भयो । तर अब जनताको मन  स्वेच्छाचारी शासनको भय व्याप्त भएको थियो।
• जनतालाई अब केरेन्स्कीको सरकारमाथि पनि शंका हुन लागेको थियो।
• अब जनताको झुकाव बोल्शेभिकहरूतिर अधिक रूपमा बढ्न लाग्यो।
• लेनिनको नेतृत्वमा क्रान्तिको शुरुवात भयो।
• अब अक्टुबर क्रान्ति वा बोल्शेभिक क्रान्तिको शुरुवात भयो।
• बोल्शेभिकहरूले प्राब्दा नामक समाचारपत्र मार्फत् आफ्ना विचारहरूको प्रचारप्रसार शुरु गरेका थिए।
• सम्पूर्ण रूसमा बोल्शेभिकहरूले युद्ध समाप्त होस्, किसानहरूलाई जमिन मिलोस् र गरीबहरूलाई खाना मिलोस् भनेर व्यापक रूपमा आन्दोलन गरे।
• बोल्शेभिक पार्टी सशस्त्र क्रान्तिद्वारा सत्ता कब्जा गर्ने योजना बनाइरहेको थियो।
• यो योजनालाई कार्यान्वयन गर्नको लागि पार्टीको पोलिटब्यूरोको बैठक बसे सैनिक क्रान्तिकारी समिति बनाइयो।
• अक्टुबर १९१७ मा केरेन्स्कीले बोल्शेभिक नेताहरूलाई बन्दी बनाउने आदेश जारी गरेको थियो।
• यही बीचमा अक्टोबरमा व्यापक ढंगले विद्रोह शुरु भयो।
• छिट्टै नै सैनिक क्रान्तिकारी समितिले सरकारी कार्यालयहरूमा कब्जा जमायो।
• त्यसपछि अखिल रूसी महाधिवेशनले सोभियत समाजवादी गणतन्त्रको घोषणा गर्यो।
• यसपछि बोल्शेभिक पार्टीको नाम बदलेर रूसी कम्युनिष्ट पार्टी (बोल्शेभिक) राखियो।
• नोभेम्बर १९१७ मा बोल्शेभिक पार्टीले संविधान सभाको चुनाव गरायो।
• यो चुनावमा बोल्शेभिक कम्युनिष्ट पार्टीलाई बहुमत प्राप्त भयो।
• जनवरी १९१८ मा भएको एसेम्बली बोल्शेभिकका प्रस्तावहरूलाई खारेज गरेपछि यही क्रममा लेनिनले एसेम्बली भंग गरिदिए।
• त्यसपछि बोल्शेभिक पार्टी अखिल रूसी सोभियत महाधिवेशनको लागि हुने चुनावमा भाग लिने एकमात्र पार्टी रहेको थियो।
• सन् १९१८ मा अन्य राजनीतिक सहयोगीहरूको असहमतिको बाबजुद बोल्शेभिकहरूले जर्मनीसँग ब्रेस्ट लिटोभस्क सन्धि गर्‍यो।

गृहयुद्ध

• सन् १९१७ देखि १९१९ को शुरुवातसम्म बोल्शेभिकहरूले आफ्ना विरोधीहरूको विरुद्धमा संघर्ष गर्नुपरेको थियो।
• यी विरोधीहरू रोमानोभ राजवंशका समर्थकहरू, रूसमा फ्रान्स र अमेरिकाको जस्तै लोकतन्त्र स्थापना गर्नचाहने लोकतन्त्रवादीहरू र बोल्सेभिक पार्टीभित्रकै क्रान्तिकारी उपायबाट आर्थिक संगठनलाई बदल्न नचाहानेहरू थिए।
• गृहयुद्धले भयंकर स्थिति पैदा गरिदिएको थियो।
• बोल्शेभिक क्रान्ति रक्तहीन थियो तर पछिको गृहयुद्ध भने रक्तपातपूर्ण हुनपुग्यो।

रूसी क्रान्तिको प्रभाव

• रूसको क्रान्तिको राजनीतिक, सामाजिक, आर्थिक र विश्वव्यापी प्रभाव परेको थियो
• रूसमा निरंकुश राजतन्त्रको समाप्त भयो।
• रूसमा सर्वहारा शासन स्थापित भयो।
• लेनिनले जर्मनीसँग सन्धि गरी प्रथम विश्वयुद्धबाट रूसलाई अलग गरिदिए।
• रुसमा पूँजीवादी विचारधाराको अन्त भयो।
• रूसमा उपनिवेशवादको अन्त्य भयो।
• रूसमा उत्पादनका साधन एवम् वितरणमा राज्यको नियन्त्रण स्थापित भयो।
• वैज्ञानिक र प्राविधिक शिक्षामा बिशेष जोड दिइयो।
• रूसमा नियोजित अर्थव्यवस्थाको माध्यमबाट विकासको नीति अपनाइएको थियो।
• विशेषाधिकार प्राप्त वर्गको रूपमा कुलीन एवम् पादरी वर्गको समाप्ति भएको थियो।
• शिक्षाको प्रचारप्रसार गर्नु र अनेकौं व्यक्तिलाई काम दिनुलाई राज्यको कर्तव्य निर्धारण गरिएको थियो।
• यो प्रथम समाजवादी क्रान्ति थियो यसले विश्वलाई विभिन्न देशहरूका सर्वहारा वर्गमा आत्मविश्वासको संचार गरेको थियो।
• यसले अनेकौं देशहरूमा कम्युनिष्ट सरकारको गठनलाई प्रोत्सान दिएको थियो।
• रूसको सर्वहारा क्रान्तिको सफलताबाट संसारका श्रमिकहरूको महत्त्वलाई बढाइदिएको थियो।
• यही क्रममा अन्तर्राष्ट्रिय श्रम संगठनको व्यापक रूपले निर्माण र विकास भएको थियो।
• विश्वमा नियोजित अर्थव्यवस्थाको अवधारणाको लोकप्रियता बढेको थियो।
• उपनिवेशहरूमा चलिरहेको राष्ट्रिय आन्दोलनलाई सशस्त्र क्रान्तिको प्रेरणा प्राप्त भएको थियो।
• विश्वमा पूँजीवाद र समाजवाद बीचको वैचारिक संघर्षमा वृद्धि भएको थियो।

रूसको क्रान्तिपछि अवस्था

• रूसको क्रान्तिको प्रमुख नेता लेनिन र स्टालिन थिए।
• क्रान्तिपछि रूसमा विश्वयुद्धको समस्या, गृहयुद्धको समस्या, ऋणको समस्या, सामाजिक-आर्थिक समस्या, आदि देखा परे।
• क्रान्तिपछि साम्यवादी व्यवस्थाको स्थापना र नयाँ आर्थिक नीतिको विकास गरियो।
• लेनिनले रूसमा गृहयुद्धको क्रममा युद्धरत साम्यवादको नीति अपनाएका थिए।
• लेनिनले जमिन्दार र भूस्वामीहरूको कब्जामा रहेको जमिनलाई राज्य नियन्त्रणमा लिएका थिए।
• पछि लेनिनले नयाँ आर्थिक नीति (१९२१) ल्याएका थिए।
• यस नीति अन्तर्गत लेनिनले भूमिमा किसानहरूको स्वामित्व प्रदान गरेका थिए।
• किसानहरूले सरकारलाई कर दिएपछि आफ्नो अतिरिक्त उत्पादनलाई खुला बजारमा बेच्ने अनुमति प्रदान गरिएको थियो।
• उद्योगहरूलाई राष्ट्रियकरण गरिनुका साथै सीमित संख्यामा मजदूर भएका कारखानाहरूलाई निजि रूपमा पनि हस्तान्तरण गरिएको थियो। यसरी निजी उद्योग र व्यापारलाई पनि अनुमति प्राप्त भएको थियो।
• विदेशी कम्पनीमा सम्झौता गरी उनीहरूलाई रूसमा कार्य गर्ने अनुमति दिइएको थियो।
• एउटा सीमासम्म व्यक्तिगत सम्पत्तिको अवधारणालाई स्वीकार गरिएको थियो।
• लेनिनले नयाँ आर्थिक नीतिको माध्यमबाट मिश्रित अर्थव्यवस्था लागू गरेका थिए। यसमा समाजवादी पद्धतिसँग पूँजीवादका असपल पक्षलाई पनि अपनाइएको थियो।
• सन् १९२४ मा लेनिनको मृत्यु भयो।
• यसपछि स्टालिनले सत्ताका सबै दावेदारलाई परास्त गरी शक्ति आफ्नो हातमा लिए।
• त्यसपछि कृषिको सामूहिकीकरण गरियो।
• सन् १९२५ मा योजना आयोगको स्थापना गरियो।
• अस्त्र-शस्त्र, हतियार एवम् यातायातका साधनहरूको तीव्र विकास भयो।
• यसरी रूसलाई आर्थिक दृष्टिले शक्तिशाली बनाउनका साथै सैनिक दृष्टिले पनि सक्षम बनाइएको थियो।

समाप्त