मार्क्सवादी दर्शन

द्वन्द्वात्मक भौतिकवाद

द्वन्द्वात्मक भौतिकवादको परिभाषा –

• भौतिक पदार्थको द्वन्द्वात्मक गतिलाई संसारका सबै वस्तु, घटना र घटना प्रकृयाको उत्पत्ति, विकास र परिवर्तनको मूल कारण÷आधार मान्ने दर्शन ।
• द्वन्द्ववाद भनेको संसारका सवै वस्तु (जैविक वा अजैविक), घटना र घटना प्रकृया निरन्तर गतिमा र परिवर्तनको प्रकृयामा हुन्छन् भनेर व्याख्या गर्ने दर्शन हो ।

  द्वन्द्व र द्वन्द्वात्मकता –

• द्वन्द्व वस्तु, घटना र घटना प्रकृयामा अन्तर्निहित विरोधाभाष हो ।
• द्वन्द्वात्मकता पदार्थका गति तथा क्रिया र सम्वन्धमा हुने दुई विपरित चरित्रका पक्षहरुको एकत्व हो ।
• गतिमा आगमन र गमन तथा गतिशीलता र स्थिरता, क्रियामा क्रिया र प्रतिक्रिया, सम्वन्धमा शत्रुता र मित्रता जस्ता दुई पक्षको जुन एकत्व हुन्छ त्यो नै द्वन्द्वात्मकता हो । 
• संसारका सवै वस्तु, घटना र घटना प्रकृयाहरू आफैमा गतियुक्त, विरोधाभासयुक्त, अन्तर्विरोधयुक्त र प्रतिपक्षयुक्त छन्  भनेर मान्ने दृष्टिकोण एवम् विश्लेषण पद्धति हो द्वन्द्ववाद ।
• “द्वन्द्ववाद सार्वभौम अन्तर्सम्वन्धको विज्ञान हो ।”— एंगेल्स
• “द्वन्द्ववाद बिपरित तत्वहरूको एकताको सिद्धान्त हो ।” — लेनिन
• “द्वन्द्ववाद वस्तुहरुको अस्तित्व र विकासको नियम हो” — माओ

पदार्थ –

• भौतिक विज्ञानका अनुसार ज्ञानेन्द्रीय मार्फत हाम्रो जानकारीमा आउने बस्तुहरु जुन तत्वबाट बनेका छन्, त्यही तत्व पदार्थ हो ।
• दर्शनमा पदार्थको परिभाषा अझ व्यापक हुन्छ ।
• एंगेल्सका अनुसार “पदार्थ भनेको सम्पूर्ण भौतिक वस्तुहरुको कुलयोग हो ।”
• लेनिनका अनुसार “पदार्थ भनेको चेतनाभन्दा बाहिर स्वतन्त्र रूपमा अस्तित्वमा रही मानव मस्तिष्कमा प्रतिविम्वित, चित्रित एवम् अनुभूत हुने वस्तुगत बास्तविकतालाई बुझाउने दार्शनिक भाव हो ।”

पदार्थका रुप –

• पृथ्वीमा ब्यापक रुपमा पाइने र हाम्रो दैनिक जीवनमा बारम्बार सम्पर्कमा आउने पदार्थका रूपहरू ठोस, तरल र ग्याँस हुन् । 
• ब्रम्हाण्डमा सवन्दा ब्यापक मात्रामा रहेको पदार्थको रूप भने प्लाज्मा (Plasma)  हो ।
• प्लाज्मा ग्याँसको जस्तो स्वभाव भएको तर ग्याँसभन्दा पातलो पदार्थ हो ।
• अन्तरिक्षमा रहेका इलेक्ट्रोन र इओनहरू (विद्युत्ले भरिएका नेवुला) सवै प्लाज्माबाट बनेका छन् ।
• पहिले द्रब्यलाई मात्र पदार्थ मान्ने गरिन्थ्यो ।
• विद्युत्–चुम्बकीय क्षेत्र (Field) तथा एक्स किरण (X-Rays)  र रेडिओ तरंग (Radio activity)  को आविष्कार भएपछि क्षेत्र (Field)  लाई पनि पदार्थ मानिन्छ ।
• द्रब्य र क्षेत्र पदार्थका दुई विपरित पक्ष हुन्, जसको अन्तक्र्रियाबाट असंख्य घटना (Phenomena) र प्रक्रियाहरू (processes) को अस्तित्व निर्धारण हुन्छ भन्ने समेत पुष्टि भएको छ ।

पदार्थको क्षेत्र

• इलेक्ट्रोन, क्वान्टम र फोटोनहरूको आविष्कारले पदार्थ भनेको प्रत्यक्ष रूपले देखिने वा बोध हुने बृहत् जगत (Macrocosm) मात्र नभएर त्यसभन्दा विलकुलै भिन्न प्रकारको र अयान्त्रिक (Non-Mechanical)  नियमहरूबाट संचालित हुने सूक्ष्म जगत (Microcosm)  समेत हो भन्ने स्पष्ट भएको छ ।
• १०–१५ सेन्टी मिटर आकारको परमाणु केन्द्रीकाको नाभीदेखि लिएर करिव १३ अर्ब प्रकाश वर्ष (१०२८ से.मी.) को क्षेत्रमा फैलिएको अधिमन्दाकिनी अहिले मानिसको जानकारीमा रहेको पदार्थको क्षेत्र हो ।

गति

• सामान्य अर्थमा गति भनेको परिवर्तन हो ।
• कुनै बस्तु वा घटना एक अवस्थाबाट अर्को अवस्थमा रुपान्तरण तथा एक स्थानबाट अर्को स्थानमा स्थानान्तरण हुनुलाई गति भनिन्छ ।
• गति पदार्थको अस्तित्व प्रणाली हो ।
• यो पदार्थको सवैभन्दा प्रमुख गुण हो ।
• अर्को शब्दमा गति भनेको प्रकृति, जीवन, समाज र चिन्तनका हर क्षेत्रमा घट्ने समस्त घटनाहरुको प्रक्रिया हो
• संसारमा गति विनाको पदार्थ र पदार्थ विनाको गति छैन र हुन पनि सक्तैन ।

गतिका रुप

एंगेल्सका अनुसार गतिका आधारभुत रुप निम्न प्रकार हुन्छन् –

• यान्त्रिक गति – दिक्मा पिण्डहरुको स्थानान्तरणको गति ।
• भौतिक गति – पदार्थका ठोस, तरल र ग्याँस पिण्डहरुका परमाणुको गति, तापको गति, विद्युतको गति, चुम्बकको गति र अन्तर आणविक तथा अन्तर नाभीकीय गति एवं ती सवै गतिसित सम्बन्धित सम्पूर्ण प्रकृया ।
• रासायनिक गति – रासायनिक अणुहरुको संयोजन र वियोजनको गति  ।
• जैविक गति – जैविक अंगहरुमा चल्ने सवै प्रकृयाहरुको गति ।
• सामाजिक गति – समाजमा हुने परिवर्तनका सम्पूर्ण प्रकृयाहरुको गति । मानव समाजको विकासको गति  ।

गतिका सार्वभौम रुपः दिक् र काल –

• लेनिनका अनुसार जगतमा गतिमान पदार्थ बाहेक केही पनि छैन र गतिमान पदार्थहरु दिक् र काल अन्तर्गत गतिमान हुन्छन् ।
• दिक् वा स्थान (Space)  – भौतिक बस्तुहरुमा त्रीआयाम हुने, निश्चित स्थान वा क्षेत्र आगेट्ने र एक–अर्काबीच अवस्थित हुने सार्वभौमिक स्वभावलाई बुझाउने दार्शनिक अवधारणा वा भाव  ।
• काल वा समय (Time)  – संसारका सवै बस्तु वा घटनाहरु अस्तित्वमा आउने, निश्चित अवधिसम्म अस्तित्वमा हरने र अस्तित्वबाट लोप हुने क्रमलाई व्यक्त गर्ने दार्शनिक अवधारणा वा भाव ।

चेतना

• “चेतना भनेको सचेत अस्तित्व वाहेक अरु केही होइन र मानिसको अस्तित्व भनेको उनिहरुको वास्तविक जीवन प्रकृया हो । चेतनाले जीवनको निर्धारण गर्दैन वरु जीवनले चेतनाको निर्धारण गर्दछ ।” –मार्क्स
• मानव मस्तिष्कद्वारा भौतिक बास्तविकताको प्रतिविम्ब उतार्ने कार्य ।
• मानव मस्तिष्क (उन्नत रुपमा सुगठित र जटिल किसिमले विकसित पदाथ) को कृया एवं विशिष्ट गुण  ।
• पदार्थको उपज एवं पदार्थका गतिको सामाजिक रुपको एक विशिष्ट अभिव्यक्ति  ।
• चेतनाको श्रोत बस्तुगत जगत हो र ज्ञानेन्द्रियहरु यसका अंग हुन् ।
• यसको अन्तरबस्तुको निर्धारण भौतिक परिवेशद्वारा हुन्छ ।
• यसको मुल आधार श्रम वा व्यवहार हो ।
• जैविक विकास र सामाजिक विकास यसका पूर्वाधारहरु हुन् ।

चेतनाको उत्पत्ति, विकास र सारतत्व

• चेतनाको उत्पत्ति श्रम आर्थत सामुहिक कृयाकलपाबाट भएको हो ।
• सामाजिक कृयाकलापको परिणाम भएकोले यो सिंगो समाजसँग सम्बन्धित हुन्छ र यसको चरित्र सामाजिक हुन्छ । यसको अस्तित्वका आधार समाजमा रहेका हुन्छन् ।
• चेतना भौतिक अस्तित्वको प्रतिविम्ब भएको र मानिसको भौतिक अस्तित्व भनेको उसको सामाजिक जीवन प्रकृया भएकाले यो मानिसको सामाजिक जीवनसँग गाँसिएको हुन्छ । त्यसैले वर्गीय समाजमा चेतनाको चरित्र पनि वर्गीय हुन्छ ।
• चेतनाको निर्माणमा वर्तमान समाजको मात्र होइन इतिहासको समेत योगदान हुन्छ ।
• चेतनाको चरित्र सामाजिक हुने भएकाले यसको निर्माणमा सामाजिक माध्यमहरु (शिक्षा, सूचना र संचारका माध्यमहरु) को ठूलो प्रभाव रहन्छ ।
• सामाजिक जीवनका अवस्थाहरुको त झन् निर्णायक प्रभाव नै पर्दछ ।

द्वन्द्ववादका मूल नियम

• वस्तु वा घटनाको अस्तित्व र विकासमा निर्णायक भूमिका खेल्ने स्थायी एवम् दोहोरिरहने अत्यावश्यक आन्तरिक सम्बन्धहरूलाई नियम भनिन्छ ।

द्वन्द्ववादका मूल नियम निम्न प्रकार छन्–

१. प्रतिपक्षको एकता र संघर्षको नियम । (सर्वत्र दुइपक्ष हुन्छन्)

२. मात्रात्मक पविर्तन र गुणात्मक फड्कोको नियम । गतिविनाको केही छैन । गति भनेको परिवर्तन हो

३. निषेधको निषेध हुने नियम । (सवैको शुरु र अन्त्य हुन्छ)

१) प्रतिपक्षको एकता र संघर्षको नियम –

• संसारका सबै वस्तु र घटनामा जीवनशील र मरणशील, नयां र पुराना , सकारात्मक र नकरात्मक आदि परस्पर विरोधी चरित्रका पक्षहरू हुन्छन् र ती दुर्ई पक्ष अर्थात् प्रतिपक्षहरूबीच एकता र सघर्ष चलिरहन्छ ।
• भौतिक पदार्थका हरेक परमाणुमा ऋणात्मक र धनात्मक  विद्युतधारा भएका इलोक्ट्रोन र प्रोटोन हुन्छन् ।
• विद्युतमा सकारात्मक र नकरात्मक धारा हुन्छन् ।
• चुम्वकमा उत्तरी ध्रुव र दक्षिणी ध्रुव हुन्छन् ।
• रासायनिक तत्वहरूमा संयोजन र बियोजन क्रिया हुन्छ ।
• हरेक जैव शरीरमा परिपाचन र विपाचन क्रिया चलिरहन्छ ।
• समाजको उत्पादन प्रणालीमा उत्पादक शक्ति र उत्पादन सम्बन्धका बीच द्वन्द्वात्मकता हुन्छन् ।
• तार्किक ज्ञानमा अमूर्त चिन्तन र विम्व निमार्ण तथा विश्लेषण र संश्लेष्ण कार्य हुन्छ ।

२) मात्रात्मक परिवर्तन र गुणात्मक रूपान्तरणको नियम –

• संसारका सबै वस्तु र घटनाहरू गतिशिल एवम् परिवर्तनशील हुन्छन् । परिवर्तनको प्रकृया मात्रात्मक र गुणात्मक ढङ्गले अगडि बढ्दछ । वस्तुको मात्रामा हुने परिवर्तन, ऊर्जाको मात्रामा हुने परिवर्तन र सम्बन्ध या अन्तर्विरोधको मात्रामा हुने परिवर्तनले वस्तु या घटनाको गुणमा पनि परिवर्तन ल्याउछ ।
• इलोक्ट्रोन र प्रोटोनको संख्या फरक हुदा भिन्न तत्वको  परमाणु बन्दछ ।
• H₂O हुदा पानी बन्दछ भने  H₂O₂ हुदा हाइड्रोजन पेराक्साइड बन्दछ ।
• जीव कोषको केन्द्रिकामा रहने जीवसूत्र (Chromosome) को संख्यामा भिन्नता हुदा फरक खालको जीवकोष बन्दछ । (भ्यागुताको १३, मुसाको २०, मान्छेको २३, नरवानरको २४, मटरकोसाको ७, प्याजको ८, ऊखुको ४० आदि ।
• पानी ० डिग्रि से.को तापमानमा बरफ, १०० डिग्रि से. मा बाफ र ५५० डिग्रि से. मा ल्पाज्मा बन्दछ ।
• सामाजिक सम्बन्ध या अन्तर्विरोधको मात्रामा हुने पिरिवर्तनले समाजको अवस्थामा परिवर्तन हुन्छ  ।

३) निषेधको निषेध हुने नियम –

• वस्तु वा घटनामा गुणात्मक परिवर्तन हुदा अस्तित्वको पुरानो रूप लोप हुने र नया रूप अस्तित्वमा आउने अबिच्छन्न प्रकृयाको नियमलाई निषेधको निषेध हुने नियम भनिन्छ ।
• हाइड्रोजन र अक्सिजन निषेध भई पानी वा हाइड्रोजन पेराक्साइड बन्नु ।
• बरफ निषेध भएर पानी तथा पानी निषेध भै वाफ अनि वाफ निषेध भएर ल्पाज्मा बन्नु ।
• पुराना जीवकोष नष्ट हुनु र नयाँ जीवकोष बन्नु ।
• पुराना उत्पादन सम्बन्ध विस्थापित भै नयाँ उत्पादन सम्बन्ध स्थापित हुनु ।
• पुरानो सामाजिक व्यवस्था  विस्थापित भै नयाँ सामाजिक व्यवस्था स्थापित हुनु ।
• ज्ञानका पुराना सीमा तोडिएर नया सीमा कायम हुनु ।

द्वन्द्ववादका प्रवर्गहरु वा सहायक नियम –

द्वन्द्ववादका उपर्युक्त मूल नियमका अतिरिक्त केही सहायक नियम पनि छन् ,जसलाई प्रवर्ग या भाव  भनिन्छ 

ती निम्न प्रकार छन् –

१) आम र विशेष ।

२) कारण र कार्य ।

३) सार र रूप ।

४) अन्तर्वस्तु र दृश्यरुप ।

५) सम्भावना र वास्तविकता ।

६) नियमितता र आकस्मिकता ।

१) आम र विशेष वा समष्टि र व्यष्टि –

• वस्तु वा घटनाहरुको साझा लक्षण तथा चरित्रको समुच्चय आम वा समष्टि हो भने बस्तु वा घटनाको पृथक वा विशिष्ट लक्षण एवं चरित्र  विशेष वा व्यष्टि हो ।
• विशेषको समुच्चय  आम हो । जस्तै ः धातु आम हो भने फलाम विशेष हो, अनाज आम हो भने गहू विषेश हो, प्राणी आम हो भने मानिस विषेश हो ।

२) कारण र कार्य –

• कुनै खास घटनाको आधारका रुपमा रहेको घटना वा घटना समूह कारण हो भने त्यस कारणको असरले उत्पन्न हुने घटना कार्य हो ।
• कारणविना कार्य हुँदैन ।
• उत्पादनका साधनमाथिको व्यक्तिगत स्वामित्व कारण हो भने शोषण, बेरोजगारी, उत्पादनमा अराजकता, अस्वस्थ प्रतिस्पर्धा, वर्गसंघर्ष आदि कार्य हुन् ।

३) सार र रुप—

• वस्तु वा घटनाका आन्तरिक तत्व या संघटक अंग र प्रकृयाहरुको समुच्चय सार हो भने सारको संगठन वा संरचना रुप हो ।
• सारबाट रुप बनेको हुन्छ र रुपमा सार व्यक्त हुन्छ ।
• उत्पादक शक्ति सार हो भने उत्पादन सम्बन्धहरु रुप हुन् । त्यस्तै ज्द्दण्  सार हो भने पानी रुप हो । जनवाद सार हो भने बहुदलीयता रुप हो ।

४) अन्तर्बस्तु र दृश्यरुप—

• बस्तु वा घटनाको आन्तरिक एवं आधारभूत र अपेक्षाकृत स्थिर पक्ष अन्तर्बस्तु वा स्वत्व हो भने स्वत्वको बाहिरी वा प्रकट रुप दृश्यरुप हो ।
• दृश्यरुपमा अन्तर्बस्तु वा स्वत्व प्रकट हुन्छ ।
• विद्युत अन्तर्बस्तु हो भने त्यसबाट चल्ने रेडियो, टी.भि., पंखा, टर्चलाइट, मोटर आदि दृश्यरुप हुन् ।

५) सम्भावना र वास्तविकता—

• बस्तु वा घटनाको नयाँ रुपको उपस्थितिका निम्ति वर्तमानमा विद्यमान पूर्वाधार सम्भावना हो भने सम्भाबनाको यथार्थीकरण बास्तविकता हो ।
• सम्भावना व्यवहारमा लागु भएपछि बास्तविकता हुन्छ ।
• भ्रूणबाट बच्चा जन्मन सक्ने सक्भावना हुन्छ भने बच्चा जन्मिसकेपछि मात्रै वास्तविकता हुन्छ ।

६) अनिवार्यता र आकस्मिकता—

• पदार्थको गतिका नियमको आधारमा निश्चित समय र प्रकृयामा घटना घट्नु अनिवार्यता हो भने अनिश्चित रुपले अचानक कुनै घटना घट्नु आकस्मिकता हो ।
• वर्षा हुनु र लगाएको बाली तयार हुनु नियमितता  हो भने असिनाले बालि नष्ट गर्नु आकस्मिकता हो ।

धन्यवाद